مراحل تحدی قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مبارزه طلبی
قرآن، به دو صورت کلی و جزیی بیان شده است و ما در این نوشتار با عنایت به
ترتیب نزول آیات تحدی، تلاش می‌کنیم به این جمع بندی برسیم که آیا
تحدی در
قرآن دارای سیر مشخصی است.
یکی ازدلایل
اعجاز قرآن کریم تحدی است که دانشمندان
علوم قرآن در ضمن مبحث
اعجاز به آن پرداخته‌اند. مبارزه طلبی
قرآن، به دو صورت کلی و جزیی بیان شده است و ما در این نوشتار با عنایت به
ترتیب نزول آیات تحدی، تلاش می‌کنیم به این جمع بندی برسیم که آیا تحدی در قرآن دارای سیر مشخصی است و آیا با توجه به آیات قرآن، تحدی اختصاص به زمان یا
قوم خاصی دارد، یا آن که گستره ی آن فراتر از زمان و مکان و
ملت خاصی است؟
تحدی، در لغت یعنی مبارزه طلبی و معارضه کردن، و در اصطلاح یک واقعیت تاریخی قرآنی است که عبارت است از امر
خداوند به مخالفان و منکران وحی قرآن و صدق
نبوت حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که اگر طبق ادعای خود، قرآن را مجعول و پیش خود ساخته و
اساطیر الاولین می‌دانند، نظیر آن را بیاورند.
آیات تحدی در قرآن به دو صورت مطرح گردیده‌اند:
الف. تحدی به صورت
عام و کلی؛
ب. تحدی به صورت
خاص و جزئی؛
آیاتی که تحدی به صورت کلی در آن‌ها مطرح شده است به ترتیب نزول از این قرارند:
۱. «قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یاتوا بمثل هذا القرآن لا یاتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا»
«بگو اگر جن و انس اتفاق کنند که همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد، هرچند یکدیگر را در این کار کمک کنند». (در ترجمه آیات، از ترجمه آیت‌الله
مکارم شیرازی استفاده شده است.)
۲. «ام یقولون افتراه قل فاتوا بسورة مثله و ادعوا من استطعتم من دون الله ان کنتم صادقین».
«آیا آن‌ها می‌گویند: «او قرآن را به
دروغ به خدا نسبت داده است»؟ بگو: «اگر راست می‌گویید، یک
سوره همانند آن بیاورید، و غیر از خدا هر کس را می‌توانید (به یاری) طلبید! »
۳. «ام یقولون افتراه قل فاتوا بعشر سور مثله مفتریات و ادعوا من استطعتم من دون الله ان کنتم صادقین»
«آیا می‌گویند: «او به دروغ این قرآن را به خدا نسبت داده و ساختگی است؟» بگو: «اگر راست می‌گویید، شما هم ده سوره ی ساختگی همانند این قرآن را بیاورید؛ و تمام کسانی را که می‌توانید، ـ غیر از خدا ـ برای این کار دعوت کنید!».
۴. «ام یقولون تقوله بل لا یؤمنون فلیاتوا بحدیث مثله ان کانوا صادقین».
«یا می‌گویند: قرآن را به خدا
افترا بسته؟ ولی آنان
ایمان ندارند، اگر راست می‌گویند سخنی همانند آن بیاورند.»
۵. «و ان کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فاتوا بسورة من مثله و ادعوا شهداءکم من دون الله ان کنتم صادقین فان لم تفعلوا و لن تفعلوا فاتقوا النار التی وقودها الناس و الحجارة اعدت للکافرین»
«و اگر درباره آن چه بر
بنده خود (پیامبر) نازل کرده‌ایم
شک و تردید دارید، (دست کم) یک سوره همانند آن بیاورید، و گواهان خود را ـ غیر خدا ـ فرا خوانید اگر راست می‌گویید. پس اگر چنین نکردید (که نخواهید کرد) از آتشی بترسید که هیزم آن، (بدن‌های
مردم (
گنهکار ) و سنگها (بتها) است، و برای
کافران آماده شده است!».
در دسته‌ای دیگر از آیات قرآن، تحدی به صورت خاص مطرح شده است
که تنها به عناوین موضوعات اشاره می‌کنیم:
۱. تحدی به آورنده ی قرآن.
۲. تحدی به فصاحت و بلاغت.
۳. تحدی به هماهنگی و عدم اختلاف.
۴. تحدی به خبرهای غیبی.
در آیات قرآن کریم، گاه تحدی به کل قرآن، گاه به ده سوره و گاه به یک
سوره از آن صورت گرفته است. این گونه تحدی زمینه ساز این سؤال شده است که راز این درخواست‌ها و همانند خواهی‌های متفاوت چیست؟
پاسخی که معمولا داده می‌شود این است که قرآن با این شیوه، تحدی از اشد به اخف نموده است تا اعجاز قرآن بهتر به کرسی نشیند. در آغاز درخواست کرده تا همانند کل قرآن را بیاورند. پس از آن که تلاش برای همانندآوری کل قرآن صورت گرفت و ناتوانی بشر از آوردن همانند آن روشن شد، ده سوره همانند سور قرآن را می‌طلبد و پس از تلاش و اثبات عجز آنان از آوردن ده سوره، قرآن از آنان می‌خواهد که یک سوره همانند قرآن بیاورند. به این ترتیب قرآن مجید سه بار با فاصله ی زمانی انگیزه‌های مردم را به سوی همانند آوری قرآن سوق داده و عجز آنان از آوردن همانند قرآن را در سه مرحله با سیر از دشوارتر به آسان تر به اثبات رسانده است.
این پاسخ، بر یک پیش فرض استوار است و آن این که نزول و به ویژه
ابلاغ آیات یاد شده به ترتیبی بوده باشد که در این پاسخ مطرح شده است. به این معنی که اول آیات تحدی به کل قرآن، سپس آیات تحدی به ده سوره و در نهایت آیات تحدی به یک سوره نازل شده است. در حالی که در آیات قرآن هیچ شاهدی بر این مدعا وجود ندارد.
بعلاوه قول مشهور بین
مفسران و
دانشمندان علوم قرآنی آن است که
سوره یونس که مشتمل بر آیات تحدی به یک سوره است قبل از
سوره هود که مشتمل بر آیات تحدی به ده سوره می‌باشد، نازل شده است.
و به این دلیل پیش فرض یاد شده مورد تردید قرار گرفته و پاسخ یاد شده را دچار تزلزل ساخته است. این نکته مفسران را بر آن داشته است که تبیین و توجیه‌های دیگری را به میان کشند و یا دفاعی ویژه از پیش فرض یاد شده به عمل آورند.
در این جا به منظور جلوگیری از اطاله ی سخن از پرداختن به نقد و بررسی اقوال یاد شده خودداری کرده و به بیان وجهی که به نظر ما سازگارترین وجه با آیات است اکتفا می‌کنیم.
گرچه اکثر قریب به اتفاق مفسران و دانشمندان علوم قرآنی مفاد آیات تحدی به مثل قرآن را به کل قرآن دانسته‌اند ولی این احتمال که مقصود از قرآن در این آیات معنای جنسی باشد و درصدد بیان مقدار معجزه قرآن نباشد به صورت جدی مطرح است زیرا قرآن از ماده قرائت است و قرائت و تلاوت، هم بر کل قرآن صادق است و هم بر جزء آن. علاوه بر آن هنگام
نزول این آیات، تمام سوره‌های قرآن نازل نشده بود. بنابراین نمی‌توان تحدی در این آیات را تحدی به کل قرآن دانست. در این صورت بحث از «ترتیب تحدی» در این مورد رنگ می‌بازد. ولی با فرض پذیرش قول مفسران در این خصوص می‌توان گفت آیات تحدی در مرحله اول از
بشر می‌خواهد که اگر در خدایی بودن قرآن تردید دارد کتابی همانند قرآن که دارای همه ی امتیازات قرآن باشد بیاورند و پس از آن که عجزشان ثابت شد تخفیف داده می‌فرماید: یک سوره که از هر جهت شبیه سور قرآنی باشد و همه امتیازات یکی از سور قرآن را دربرداشته باشد بیاورند، و پس از آن که از چنین امری نیز
عاجز شدند تخفیف داده از ایشان می‌خواهد که ده سوره بسازند که هر کدام دارای یکی از جهات اعجاز قرآن باشد بطوری که مجموع آن ده سوره بتواند ویژگی‌های یک سوره قرآن را دارا باشد. بدیهی است که ساختن یک سوره که از هر نظر شبیه یک سوره قرآن باشد، مشکل تر از فراهم آوردن چند سوره است که هر یک در یک جهت شبیه قرآن باشد. پس تحدی از اشد به اخف صورت گرفته و معقول است.
گسترده‌ترین تحدی از میان آیات قرآن در آیه ی ۸۸
سوره اسراء انجام گرفته است. مخاطب این مبارزه طلبی،
جن و
انس یعنی همه جهانیانند. از این آیه به خوبی استفاده می‌شود که ابعاد اعجاز قرآن اختصاص به
فصاحت و
بلاغت و زبان خاص آن که زبان عربی است نداشته و از جهات مختلف مطرح است؛ و گرنه دعوت به مقابله غیر
عرب با یک کتاب عربی بی تناسب است.
لازم به توضیح است که هم آوردی خواستن (تحدی) در آن نیست که سخنی همسان و همانند سخن خدا بیاورند به گونه‌ای که در شیوه ی بیان و نحوه ی تعبیر کاملا همانند باشد، زیرا این گونه همانندی جز با
تقلید امکان پذیر نیست! بلکه مقصود از «تحدی» آوردن سخنی است که همچون قرآن از نظر معنویت دارای جایگاهی ارجمند و والا بوده و در درجه ی اعلای بلاغت و فصاحت قرار گرفته باشد؛ سخنی توانا و قدرتمند، رسا و گویا، با محتوایی بلند و متین و استوار باشد. علمای بیان با معیارهای مشخصی، درجات رفعت و انحطاط هر کلامی را معین ساخته‌اند و برتری کلامی بر کلام دیگر با همین معیارها مشخص می‌گردد. در
علم «بلاغت» به تفصیل از آن معیارها سخن گفته شده است.
برخی از
متکلمان مسلمان قایل به این هستند که خداوند
همت و اراده ی مدعیان را برای پاسخ گویی به قرآن و آوردن نظیر آن سست می‌کند و نظر آنان را از این کار «صرف» می‌کند یعنی برمی گرداند. به این
نظریه «صرفه» گفته‌اند.
قول به صرفه نه تنها از دو جنبه ی نظری خدشه پذیر است بلکه از حیث عملی نیز بطلانش ثابت شده است. زیرا تاریخ برخی از معارضه‌ها را با قرآن ثبت نموده است که البته مایه ی
عبرت و شگفتی است. بنابراین در مقابل تحدی، معارضه صورت گرفته است، اما سرانجام جز خسارت و فضاحت برای معارضه کنندگان حاصل نشده است. نمونه‌هایی از این معارضه‌ها به شرح زیر است:
مسیلمه کذاب که ادعای
نبوت و پیامبری داشت در مقابل
سوره ی «فیل» این جملات را ساخته است: الفیل، ما الفیل، و ما ادراک ما الفیل، له ذنب و بیل و خرطوم طویل...
یکی از نویسندگان مسیحی که مدعی معارضه با قرآن است در مقابل
سوره «حمد» با اقتباسی که از خود سوره داشته است، سوره خودساخته‌ای عرضه نموده است: الحمد للرحمن، رب الاکوان، الملک الدیان، لک العبادة و بک المستعان، اهدنا صراط الایمان.
و در مقابل
سوره کوثر گفته است: انا اعطیناک الجواهر، فصل لربک وجاهر و لا تعتمد قول ساحر! این فرد با تقلید کامل از نظم و ترکیب آیات قرآنی و تغییر برخی از
الفاظ آن چنین تلقین می‌کند که با قرآن معارضه نموده است. او همین بافته هایش را نیز از مسیلمه کذاب به
سرقت برده است. مسیلمه در برابر سوره ی کوثر گفته است: انا اعطیناک الجماهر، فصل لربک و هاجر و ان مبغضک رجل کافر.
نمونه‌هایی دیگر نیز از معارضه‌های واهی و بی اساس وجود دارد که برای همیشه به بایگانی تاریخ سپرده شده‌اند.
تحدی به جامعیت (قرآن)؛
تحدی؛
آیات تحدی؛
سیر تحدی قرآن
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مراحل تحدی قرآن».
