پرده کعبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
گفته شده است که برای نخستین بار
حضرت اسماعیل علیه‌السّلام پرده‌ای بر روی
کعبه کشید. بعدها
قریش این سنت را ادامه داد و پرده داری کعبه برای آنان منصبی ویژه شد.
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پس از فتح
مکه (۲۰ رمضان سال هشتم هجرت) پرده آن را عوض کرد. بعد از آن همیشه یکی از کارهای خلفا و امیران توجه به همین پرده و تعویض سالانه آن بوده است.
گفتنی است که پوشاندن پرده بر کعبه که بیشتر به هدف حفظ دیواره‌های آن از آسیب‌های بیرونی و نیز حرمت نهادن به آن بود، به مرور، از نظر سیاسی بسیار با اهمیت و برای بافنده آن مایه افتخار بوده است. بی تردید باید از لحاظ تخصص در بافندگی،
مصر را پیشگام دانست؛ به همین دلیل حتی زمان
عباسیان ، در بسیاری از سال‌ها، کار بافتن پرده به دست
مصریان انجام می‌شد. در میان دولت‌های اسلامی، زمانی که در هر گوشه‌ای از دنیای
اسلام دولتی حاکم بود، آنهایی موفق به داشتن این افتخار می‌شدند که از قدرت سیاسی بالاتری برخودار بودند. پس از
امویان ، عباسیان،
فاطمیان ، حاکمان
یمن و زمانی نیز برخی از قدرت‌های پرنفوذ محلی کار تهیه پرده را بر عهده داشتند. آنان نام خویش را نیز بر پرده می‌نوشتند و تا مدتی که پرده برقرار بود، نام آنان نیز در منظر دید طواف کنندگان قرار داشت؛ مثلا زمانی که در آستانه
قرن چهارم هجری ابوالسرایا به نام علویان در
عراق قیام کرد و مدتی اوضاع را در اختیار داشت، حسین بن افطس نماینده وی در مکه، پرده‌ای برای کعبه فرستاد که روی آن چنین نوشته شده بود: بسم الله الرحمن الرحیم، وصلی الله علی محمد و علی اهل بیته الطاهرین الاخیار، امر ابوالسرایا الاصفر، بن الاصفر داعیة آل محمد بعمل هذه الکسوة لبیت الله الحرام.
گفتنی است داشتن هنر بافندگی پرده به صورت عالی نیز در این کار دخیل بوده است. بسیاری از اوقات، اعیان و اشراف نیز در هزینه پرده سهیم می‌شدند؛ از جمله در مصر، توسط برخی از اعیان، روستاهای زیادی وقف بافتن پرده کعبه شد.
اخبار پرده کعبه از سوی خلفا، در منابع تاریخی آمده و کردی تمامی آنها را یک به یک در جلد چهارم کتاب التاریخ القویم یاد کرده است. یکی از این پرده‌ها ساخته شخصی با نام ابوالنصر استرآبادی است که در سال ۴۴۶ به
حج فرستاده است.
فردی ایرانی نیز با نام رامشیت، در سال ۵۳۲ پرده‌ای برای کعبه تهیه کرد. در این سال، به دلیل اختلافات ملوک، پرده‌ای برای کعبه ارسال نشده بود.
در دوره تیموری در
ایران ، برای چند سال شاهرخ فرزند تیمور پرده برای کعبه فرستاد. در این دوره و تا روی کار آمدن عثمانی‌ها، این ممالیک و عثمانی‌ها بودند که خدمت حرمین شریفین را داشته و استثنائا به دیگران اجازه می‌دادند که پرده برای کعبه ارسال کنند. شاید نقل این مورد مناسب باشد که در
سال ۸۶۵ الملک الناصر مملوکی معروف به ابوسعید خوش قدم که در مصر به
سلطنت رسید، پرده‌ای برای کعبه ارسال کرد.
به طور معمول، هر سال، در وقت نصب پرده، مبلغی به عنوان هدیه برای خدام
حرم و مردم حرمین فرستاده می‌شد. این نیز معمول بود که نام شخصی که پرده را اهدا می‌کرد، روی پرده نوشته می‌شد و همین در طول سال، نشان عظمت و بزرگی آن حاکم یا امیر به حساب می‌آمد. پرده کعبه را هر سال با محمل مصری یا محمل شامی به مکه می‌فرستادند. اعتبار محمل مصری از زمان دولت ممالیک بود. پس ا ز انحلال این دولت، نخستین بار سلطان سلیم محمل رومی راه انداخت و پرده کعبه را در سال ۹۲۳ با آن فرستاد.
اما بعدها کار محمل رومی نگرفت و همچنان محمل شامی و مصری اعتبارشان محفوظ ماند.
در دهه‌های پایانی دولت عثمانی، امیرالحاج منصوب از طرف
دولت عثمانی ، رییس محمل شامی بود که حجاج آن خطه را به حج می‌آورد. پرده کعبه به دلیل قرار گرفتن در معرض آفتاب و باران و باد، هر سال نیاز به تجدید و تعویض داشت. در برخی از سال‌ها دو بار عوض می‌شد. در آخرین روزهای پیش از تعویض پرده، به وضوح می‌توان لزوم نصب پرده جدید را دریافت. ازرقی از سال ۲۰۰ هجری تا سال ۲۴۴ تعداد پرده‌های تعویض شده کعبه را شمرده و شمار آنها را ۱۷۰ جامه دانسته است.
پرده کعبه در قرون اخیر به رنگ مشکی بوده که نوشته‌های آن به صورت طلایی بافته می‌شد اما در برخی موارد از رنگ‌های دیگری هم استفاده شده است. برای نمونه زمان ملکشاه سلجوقی، پرده‌ای که از زمان
سلطان محمود غزنوی برای کعبه آماده شد و به رنگ زرد بود، برای کعبه ارسال گردید.
در زمان الناصر عباسی، ابتدا پرده‌ای به رنگ سبز برای کعبه آماده شد و پس از آن، از اواخر خلافت وی، به رنگ مشکی تهیه گردید که گویا از آن پس همین رنگ حفظ شده است.
نصب پرده به طور معمول در
روز عرفه و یا روز
عید قربان صورت می‌گرفته است. گفتنی است کعبه پرده‌ای نیز در داخل دارد که هر چند سال یک بار تعویض می‌شود؛ دلیلش نیز آن است که این پرده به دلیل اینکه در برابر آفتاب نیست و فرسایش ناشی از دست مالیدن را هم ندارد، به سادگی دچار فرسودگی نمی‌شود. زمانی که دولت سعودی قوام یافت، کوشید تا این اقدام را خودش انجام دهد و به این وسیله، نفوذ سایر دولت‌ها را در زمینه امور دینی حج قطع کند.
زمانی که عبدالعزیز در سال ۱۳۴۳ ق. (۱۹۲۴ م) زمام امور
حجاز را به دست گرفت، در سال نخست حکومتش بر حجاز؛ یعنی سال ۱۳۴۴ ق. پرده‌ای از مصر همراه با محمل مصری برای کعبه فرستاده شد که روی کعبه انداختند. روشن بود که سعودی‌ها نمی‌توانستند این وضع را تحمل کنند. از این رو عبدالعزیز در سال ۱۳۴۶ ق. (۱۹۲۷ م) فرمان داد کارگاه بافت ویژه‌ای برای تهیه و بافت جامه کعبه مشرفه احداث گردد و بی درنگ کار احداث آن در
ماه محرم همان سال آغاز و در
ماه رجب پایان یافت. در این کارگاه جامه کعبه تهیه گردید. این جامه که از
ابریشم طبیعی و خالص بود، به وسیله سعودی‌ها و هندی‌ها بافته شد. کارگاه مزبور به همین منوال همه ساله پوششی را برای کعبه مشرفه تهیه می‌کرد تا این که سال ۱۳۵۲/۱۹۳۲ فرا رسید. در این سال نخستین جامه کعبه، به وسیله خود
عربستان سعودی تهیه شد. در سال ۱۹۵۸ م. بار دیگر مصر به تهیه جامه کعبه رغبت نشان داد و پس از اصرار مصر، ملک عبدالعزیز موافقت کرد تا مصر به تهیه جامه کعبه بپردازد. اما در سال ۱۳۸۱/۱۹۶۱،
مصر روی علل سیاسی خاصی از آماده کردن پرده امتناع ورزید و آنگاه ملک عبدالعزیز تصمیم گرفت تا کارگاه بافندگی جامه کعبه را بار دیگر راه اندازی کند. کارگاه مزبور از سال ۱۳۸۴ ق. کار خود را آغاز کرد که تا امروز ادامه دارد. عربستان سعودی در سال ۱۳۵۷ ق. ۱۹۳۸ م. کارگاه تولید و آماده سازی پرده کعبه مشرفه را در مساحت ۱۵۰۰ متر احداث کرد. ابتدا کلیه سامان و ابزار آن دستی و معمولی بود، اما در سال ۱۳۹۲/۱۹۷۲ دستور داده شد تا کارگاه جدید در مساحت صد هزار متر مربع احداث گردد،
ملک فهد که در آن وقت پست معاون دوم رییس شورای وزیران و وزیر کشور را عهده دار بود، سنگ بنای آن را گذاشت و در سال ۱۳۹۵/۱۹۷۵ هنگامی که ولی عهد کشور بود، آن کارگاه را افتتاح کرد. محل این کارگاه در جاده قدیم جده واقع است که در نزدیکی آن موزه حرم نیز قرار گرفته و نویسنده دوبار توفیق دیدار از این دو مرکز را در سالهای ۸۰ و ۸۱ داشته است. کارگاه جدید شامل دو بخش است: در بخش نخست آن، پوشش داخلی کعبه و پرده و کمربند آن بافته می‌شود و روی آن به رشته‌های نقره‌ای طلافام، تزیین می‌گردد؛ و در بخش دوم که به ابزارهای مدرن مجهز است، جامه خارجی کعبه مشرفه را می‌بافند. بخش‌های دیگر این کارگاه عبارتند از: ۱ـ بخش بافندگی خودکار که در آن قالی‌ها و فرش‌های مساجد تولید می‌گردد. ۲ـ بخش رنگ آمیزی که در آن ابریشم مورد استفاده جامه کعبه رنگ آمیزی می‌شود. ۳ـ بخش اصلاح و مرمت کاری که عهده دار اصلاح ماشین‌های بافت و ابزار مدرن در این کارگاه است.
جامه
کعبه از ۵۴ قطعه ترکیب یافته است؛ طول هر قطعه ۱۴ متر و پهنای آن ۹۵ سانتی متر و مساحت کلی آن به ۲۶۵۰ متر مربع بالغ می‌گردد. کمربند پرده از ۱۶ قطعه ترکیب یافته و محیط آن ۴۵ متر و پهنایش ۹۵ سانتی متر است. برای تهیه جامه کعبه به ۶۷۰ کیلو گرم ابریشم سفید خالص نیاز است تا با ۷۲۰ کیلو گرم مواد رنگ آمیزی به انجام برسد، اما کمربند و پرده دروازه کعبه رشته‌های نقره‌ای و
طلا فام نیاز دارد که وزن مجموع آن به ۱۲۰ کیلوگرم می‌رسد. پرده دارای دو بخش است؛ یکی پوشش ظاهری که همیشه رنگ سیاه دارد و دیگر پرده داخلی که دارای رنگ غیر سیاه است. روشن نیست رنگ سیاه برای چه انتخاب شده است؛ اما هرچه هست، بسان یک خال سیاه در تارک سطح سفید مسجد الحرام خودنمایی می‌کند و ظرافت و زیبایی خاصی را به معرض نمایش می‌گذارد. در گذر
زمان ، هر کسی از سیاهی پرده کعبه برداشتی داشته است. شاعری به مناسبت کشته شدن شماری از حاجیان، توسط راهزنان در راه چنین سروده است: کعبه بهر قتل جمعی بی گناه• • • جامه خود می‌کند دایم سیاه از شهیدان عجم زان اهل دین• • • شد فرو زمزم ز خجلت در زمین
پرده در کعبه، که برقع نام دارد، از پارچه ابریشمی سیاه بافته شده و در روی آن
آیات قرآن کریم نقش بسته و با رسم الخط در بالای آن نوشته شده است: این پرده در
مکه مکرمه ساخته شده و به کعبه مشرفه اهدا گردیده است. در پایین آن این جمله نقش شده است: خادم الحرمین الشریفین الملک فهدبن عبدالعزیز آل سعود تقبل الله منه. هزینه تهیه جامه کعبه مشرفه به بیش از ۱۷ میلیون ریال سعودی می‌رسد.
کلمه لااله الا الله و محمد رسول الله در میان مربع‌ها، با رشته‌های ابریشمی بافته شده و در دو کناره راست و چپ آن، در میان مربع بزرگ، لفظ جل جلاله به شکل شماره ۸ و در خالیگاه آن لفظ یا الله نقش شده است. روی کمربند کعبه و قسمت شرقی آن، با رشته‌های نقره‌ای طلا فام، آیات
مبارکه " و اذ جعلنا البیت مثابة للناس و امنا و اتخذوا من مقام ابراهیم مصلی و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین و العاکفین و الرکع السجود• و اذ قال ابراهیم رب اجعل هذا بلدا آمنا و ارزق اهله من الثمرات من آمن منهم بالله و الیوم الاخر قال و من کفر فامتعه قلیلا ثم اضطره الی عذاب النار و بئس المصیر• و اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم• ربنا و اجعلنا مسلمین لک و من ذریتنا امة مسلمة لک و ارنا مناسکنا و تب علینا انک انت التواب الرحیم " با خط زیبا نقش شده است. در قسمت جنوبی کمربند؛ یعنی در میان رکن
حجرالاسود و رکن
یمانی، این آیات
مبارکه نقش است: بسم الله الرحمن الرحیم " قل صدق الله فاتبعوا ملة ابراهیم حنیفا و ما کان من المشرکین• ان اول بیت وضع للناس للذی ببکة
مبارکا و هدی للعالمین فیه آیات بینات مقام ابراهیم و من دخله کان آمنا و لله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا و من کفر فان الله غنی عن العالمین• قل یا اهل الکتاب لم تکفرون بآیات الله و الله شهید علی ما تعملون ". در قسمت غربی کمربند؛ یعنی میان رکن
یمانی و
حجر اسماعیل ، این آیات
مبارکه نقش شده است: " و اذ بوانا لابراهیم مکان البیت ان لا تشرک بی شیئا و طهر بیتی للطائفین و القائمین و الرکع السجود• و اذن فی الناس بالحج یاتوک رجالا و علی کل ضامر یاتین من کل فج عمیق ". اما در قسمت شمالی کمربند، این عبارت درج است: هذه الکسوة صنعت فی مکة المکرمة بامر خادم الحرمین الشریفین.
در روی پرده دروازه کعبه، آیاتی از
قرآن کریم مثل: " رب ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی مخرج صدق و اجعل لی من لدنک سلطانا نصیرا " به اشکال گرد و مربع نقش گردیده است، و در پایین تر آن، آیه
مبارکه: " و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون ان کنتم مؤمنین {و پس از آن آیة الکرسی نقش یافته است. همه این نوشته‌ها با رشته‌های نقره‌ای طلا فام باخط زیبا نقش گردیده است. در
روایات اهل بیت، گرفتن پرده کعبه و
تضرع و
دعا در آن هنگام، تاکید شده و نیز آمده است که
حضرت علی بن الحسین (علیهما السلام) فراوان چنین می‌کرد. تاچند سال پیش، بنی شیبه که از دوران جاهلیت، سدانت کعبه در دستشان بود، پرده تعویض شده رامیان خودتقسیم می‌کردند. آنها این کار را با نظارت دولت انجام می‌دادند. اکنون گویا به دلایل خاصی، که شاید مهمترین آنها جلوگیری از امر تبرک به پرده کعبه باشد، برخی از علمای وهابی پیشنهاد حفظ پرده و عدم تقطیع و تقسیم سالانه آن را داده‌اند. به دنبال آن قرار شد تا پرده حفظ شود و در برابر، دولت سالیانه پولی به
آل شیبه بپردازد.
آثار اسلامی مکه و مدینه، ج۱، ص۸۳، برگرفته ازمقاله«پرده کعبه».
