پول الکترونیکی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پول الکترونیکی عبارت است از هر رسانه، ماده، ابزار یا سیستمی که از طریق انتقال اطلاعات ذخیره شده، بتواند به صورت الکترومغناطیسی عمل پرداخت را انجام دهد.
پول الکترونیکی در زبان انگلیسی با کلماتی نظیر E-Cash، Digital Money و E-Money و در فارسی با عباراتی نظر «پول بر پایه اطلاعات، پول غیر قابل لمس، پول رقمی و پول الکترونیکی» شناخته شده است. هویت پول الکترونیکی از لحاظ ساختاری، عبارت است از بیت‌های موجود در حافظه رایانه، که دارای ارزشی برابر با ارزش پول نقد است.
یکی از مهم‌ترین تحولاتی که مدت زیادی از ظهور آن در صنعت بانکداری نمی‌گذرد، خلق پول الکترونیکی است. ترکیب تجارت و الکترونیک از سال ۱۹۷۰ آغاز شد. طبیعتا در این میان، نقش بانک‌ها و مؤسسات اقتصادی در نقل و انتقال پول بسیار حیاتی است. هنگامی که در سال ۱۹۹۴
اینترنت قابلیت‌های تجاری خود را علاوه بر جنبه‌های علمی و تحقیقاتی به نمایش گذاشت، مؤسسات تجاری و بانک‌ها در کشورهای پیشرفته اولین نهادهایی بودند که تلاش جدی خود را برای استفاده هرچه بیشتر از این جریان به کار انداختند. محصول تلاش آنها نیز همان بانکداری الکترونیک امروزی است. سپس به سرعت مشخص شد که اینترنت، می‌تواند بستر بسیار مناسبی برای انواع فعالیت‌های بانکداری و اقتصادی به شمار برود. با توجه به پیشرفت روزافزون فناوری اطلاعات و ارتباطات، گسترش استفاده از پول الکترونیکی از اواسط دهه ۱۹۹۰، آغاز شده و شاید
بتوان دوره کنونی را نیز دوره اقتصاد اینترنتی نامید. به همین جهت هرچند که معرفی پول الکترونیک در ابتدا به‌وسیله شرکت‌های فناوری انجام شد، اما پس از مدتی با توجه به گستره آن، بانکداری توجه ویژه‌ای به نقش و جایگاه آن در سیاست‌های پولی مبذول داشت.
به‌رغم اهمیت پول نقد در مبادلات، پرداخت الکترونیکی به تدریج گسترش یافته و فرایندها و عملیات سنتی بانکی و مالی را متحول نموده، فرصت‌های جدیدی را برای بازیگران بخش‌های مالی و بانکی ایجاد کرده و باعث ارتقای رقابت و بهره‌وری و کاهش هزینه عملیاتی شده است.
در حال حاضر نیز پول الکترونیک به دو شکل کارت هوشمند و پول شبکه (بسته‌های نرم‌افزاری قابل تبادل روی اینترنت) وجود دارد.
پول الکترونیکی در یک تقسیم‌بندی به دو نوع تقسیم می‌شود.
۱. پول الکترونیکی شناسایی شده؛ این نوع پول الکترونیکی، حاوی اطلاعاتی درباره هویت مالک آنها بوده و هویت دارنده آن قابل شناسایی است. قابلیت استفاده از این پول در دو روش پیوسته و ناپیوسته امکان‌پذیر است.
۲. پول الکترونیکی غیر قابل شناسایی (بدون نام و نشان)؛ این نوع پول دیجیتالی، خصوصیت مخفی بودن هویت فرد دارنده‌اش را در بر دارد و از این لحاظ، درست مانند پول کاغذی سنّتی است. هنگامی‌که پول دیجیتالی از حسابی برداشت شد، بدون باقی گذاشتن هیچ اثری می‌توان آن‌را خرج نمود و با توجه به این نکته که هنگام ایجاد کردن پول دیجیتالی از امضاهای نامشخص استفاده می‌شود، امکان پی‌گیری آن در هیچ بانکی وجود ندارد.
پول الکترونیکی دارای ویژگی‌های اساسی است؛
که برخی از آنها عبارتند از:
۱. ذخیره ارزش پولی (ریالی)؛ که بر روی قطعه و یا وسیله الکترونیکی و به صورت الکترونیکی ذخیره می‌شود. محصولات گوناگون نیز از لحاظ اجرای تکنیکی متفاوتند. در پول الکترونیکی مبتنی بر کارت، یک قطعه سخت‌افزاری کامپیوتری مخصوص، قابل حمل بوده و نوعا یک ریزپردازنده، در یک کارت پلاستیکی جای داده شده است؛ در حالی‌که در پول الکترونیکی مبتنی بر نرم‌افزار، از یک نرم‌افزار تخصصی و مخصوص که بر روی کامپیوتر شخصی نصب شده، استفاده می‌شود.
۲. انتقال ارزش پولی؛ ارزش موجود در پول الکترونیکی به چند طریق و به‌صورت الکترونیکی منتقل می‌شود. برخی از انواع پول الکترونیکی، امکان انتقال موازی الکترونیکی را مستقیما از یک مصرف‌کننده به دیگری و بدون دخالت شخص ثالث (همانند صادرکننده پول الکترونیکی) فراهم می‌آورند. تنها پرداخت‌های مجاز و ممکن که بیشتر متداول و مرسوم است عبارتند از: پرداخت از مصرف‌کننده به
تاجر و همچنین امکان بازخرید ارزش پول الکترونیکی برای تجار.
۳. ثبت انتقال؛ قابلیت انتقال، محدود به معاملاتی است که سابقه آنها ثبت و ضبط شده باشد. در اکثر روش‌ها و رویه‌های موجود، برخی از جزئیات معاملات بین تاجر و مصرف‌کننده در یک پایگاه داده مرکزی ثبت و ضبط می‌شود؛ که قابل نمایش و ارائه هستند. در مواردی که معاملات به‌طور مستقیم بین مصرف‌کنندگان امکان‌پذیر باشد، این اطلاعات بر روی دستگاه شخصی مصرف‌کننده ضبط می‌شود و تنها هنگامی می‌تواند از طریق دستگاه مرکزی نمایش داده شده و ارائه شود که مصرف‌کننده از طریق اپراتور (عامل طرح) پول الکترونیکی،
قرارداد بسته باشد.
۴. تعداد شرکا؛ تعداد شرکا و طرفینی که به نحو کارکردی و مؤثر در معاملات پول الکترونیکی دخیل و درگیر هستند، بسیار بیشتر از معاملات قراردادی است. عموما در معامله پول الکترونیکی، چهار دسته از افراد دخیل هستند: صادرکننده ارزش پول الکترونیکی، اپراتور شبکه، فروشنده سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای خاص و ویژه، نقل و انتقال‌دهنده و تسویه‌کننده معاملات پول الکترونیکی.
صادرکننده پول الکترونیکی مهم‌ترین شخص در این میان است. در حالی‌که اپراتور شبکه و فروشنده، ارائه‌کنندگان خدمات فنی هستند و نهادهای انتقال‌دهنده و تسویه‌کننده پول الکترونیکی، بانک‌ها و یا شرکت‌هایی با ماهیت
بانک هستند که خدماتی مشابه با خدمات دیگر ابزارهای پرداخت بدون پول نقد ارائه می‌دهند.
۵. وجود موانع فنی و اشتباهات انسانی؛ موانع فنّی و اشتباهات انسانی می‌تواند اجرای معاملات را مشکل و یا غیرممکن سازد؛ در حالی‌که در معاملات مبتنی بر کاغذ چنین مشکلی با این حجم وجود ندارد. مهم‌ترین ویژگی پول الکترونیکی امروز، فراملیتی یا بی‌مرز بودن آن است که نقش مهمی در اثرگذاری بر سایر متغیّرهای اقتصادی ایفا می‌کند.
ابزار پرداخت الکترونیکی نقش مهمی در توسعه تجارت الکترونیکی دارد و خدمات و محصولات بانکداری الکترونیک، از جمله پول الکترونیکی، می‌تواند فرصت‌های مهم و جدیدی را برای بانک‌ها فراهم کند.
بانکداری الکترونیکی و پول الکترونیکی، به بانک‌ها این امکان را می‌دهد که بازار خود را از نقش‌های سنتی سپرده‌گذاری و اعطای اعتبار فراتر برده و توسعه بخشند؛ مضاف بر این، بانکداری الکترونیکی و پول الکترونیکی می‌توانند هزینه‌های (عملیاتی) بانک‌ها را کاهش دهند. در مقیاسی وسیع‌تر، توسعه و پیشرفت مداوم بانکداری الکترونیک و پول الکترونیکی می‌تواند در کاهش هزینه‌های معاملات خرده‌فروشی هم در سطح ملی و هم در سطح بین‌المللی مشارکت و همکاری داشته باشد و این امر به نوبه خود و بالقوه می‌تواند به تولیدات بیشتر و رفاه اقتصادی منجر شود. بانکداری الکترونیک به مصرف‌کنندگان، قدرت انتخاب‌های بیشتری می‌دهد. مصرف‌کنندگان و تجّار قادر هستند تا مؤثر بودن و تاثیرگذاری و بهره‌بردن از راحتی و آسایش بیشتر را افزایش دهند. البته توسعه بانکداری الکترونیک و پول الکترونیکی چالش‌های جدیدی را هم برای بانک‌های سنتی به وجود آورده است؛ چرا که معاملات پول الکترونیکی بسیار ارزان‌تر از سایر معاملات است و امروزه این مسئله می‌تواند به عنوان مزیتی رقابتی مطرح شود.
بازار ارز؛ پول الکترونیکی می‌تواند عامل بالقوه افزایش بی‌ثباتی در بازارهای ارز باشد.
از آنجا که پول الکترونیکی، نماینده پول واقعی است، می‌باید یک نرخ ارز و یک بازار ارزی فرضا رایانه‌ای وجود داشته باشد. البته نرخ‌های ارزی فضای رایانه‌ای و جهان واقعی، می‌باید برابر باشند؛ در غیر این صورت، معاملات آربیتراژ خرید و فروش ارز، بلافاصله نرخ‌های ارز واقعی و مجازی را برابر خواهد کرد. از آنجا که در دنیا مجازی، مصرف‌کنندگان می‌توانند بر روی دیسک سخت رایانه خود، پول الکترونیکی چند کشور مختلف را نگهداری کنند، اگر ارزش یک ارز در بازار کاهش یابد، مصرف‌کنندگان به احتمال زیاد به تسعیر شکل پول الکترونیکی آن ارز با شکل پول الکترونیکی ارز دیگری که با ارزش‌تر و با ثبات‌تر باشد، تمایل خواهند داشت؛ از این‌رو انگیزه سفته‌بازی در بازار الکترونیکی ارز، بیشتر از جهان واقعی خواهد بود.
بازارهای مالی؛ پول الکترونیکی نماینده پول واقعی است که توسط مؤسسات بانکی و غیره در ازای دریافت اسکناس و مسکوک انتشار یافته و تبدیل آن به اسکناس و مسکوک، بنا به درخواست مشتریان تضمین شده است. با وجود این، امکان دارد که ناشران پول الکترونیکی نتوانند به خوبی از عهده تعهد قابلیت تبدیل‌پذیری آن به اسکناس و مسکوک، برآیند. بدیهی است اگر بانکی به اندازه پول واقعی دریافتی از مشتریان خود، اقدام به انتشار پول الکترونیکی کند و از محل منابع حاصل از تبدیل پول واقعی به پول الکترونیکی وام بدهد، می‌تواند همه تقاضای مشتریان خود برای اسکناس و مسکوک را پاسخ دهد. در این حالت ورشکستگی بانک‌ها غیر متحمل خواهد بود؛ اما از آنجا که همانند شیوه‌های مرسوم بانکداری، بانک‌ها فراتر از سپرده‌های پول نقد خودشان به اعطای وام به صورت پول الکترونیکی، خواهند پرداخت، اگر مشتریان بانک همگی به طور هم‌زمان برای تبدیل موجودی پول الکترونیکی خود مراجعه کنند، بانک توانایی پاسخ‌گویی به مشتریان را نداشته و در نتیجه ورشکسته خواهد شد. این امر می‌تواند به بروز بحران در بازارهای مالی منجر شود.
علی‌رغم مزیت‌های آشکار و قابل توجه پول الکترونیکی و اثرات آن بر
تجارت، به‌کارگیری این نوع پول در اقتصاد دارای معایبی نیز است:
۱. عدم امکان ردیابی پرداخت‌های پول الکترونیکی؛ برخلاف معاملات با کارت‌های اعتباری، در پول‌های بی‌نام و نشان،
هویت کاملا مخفی است و در صورت سرقت رفتن یا موارد قانونی مشابه، شناسایی هویت دارنده پول غیر ممکن است.
۲. مشکل جعل؛ پول الکترونیکی شامل چند دسته بیت رایانه‌ای است؛ به‌همین دلیل کپی کردن و جعل آن امری ساده است. با وجودی‌که در هر دو نوع سیستم پول الکترونیکی، بانک قادر است گردش پول الکترونیکی را در اقتصاد پی‌گیری کند و چیزی را که هر شخص می‌خرد، محل، زمان و مبلغ خرید را مشخص کند، اما در حالت کلی، به خاطر خالی بودن پول در سیستم ناپیوسته، هویت خرج‌کننده اصلی پول نامشخص است و به‌دنبال آن، مسیری که پول در بازار پیموده است، مشخص نیست.
۳. ایجاد اختلال در عرضه پول؛ در تجارت با پول الکترونیکی، مرزهای ملی از بین خواهد رفت و بانک‌های خصوصی هم قادرند پول الکترونیکی عرضه کنند. لذا بانک‌های مرکزی قدرت خود را در کنترل عرضه پول تا حدودی از دست می‌دهند و این عامل، موجب اختلال در عرضه پول خواهد شد. از طرف دیگر، با گسترش روز افزون تجارت از طریق اینترنت، پول الکترونیکی از طریق این شبکه ایجاد می‌شود که نسبت به کل پول الکترونیکی از پول سپرده شده نزد بانک‌ها بیشتر خواهد بود. این توسعه روز افزون که نمایان‌گر فعالیت اقتصادی در اینترنت است، در نهایت بر عرضه پول در جهان واقعی تاثیر خواهد گذاشت. در جهان واقعی، رشد فعالیت اقتصادی موجب جذب سرمایه خارجی از سایر کشورها می‌شود و این عامل، به علت وجود مرزهای ملی، کشوری و خطر نوسان ارز، ورود این سرمایه را محدود می‌کند؛ اما این محدودیت‌ها در دنیای رایانه و اینترنت وجود ندارد و بدین نحو تاثیرات و واکنش‌های رویارویی مالی بین اقتصاد ملی و فعالیت‌های اقتصادی مجازی در اینترنت و رایانه حذف و سرعت بیشتری خواهد داشت؛ که نهایتا باعث آشفتگی در عرضه پول می‌گردد.
۴. امکان ایجاد بحران‌های مالی از طریق معاملات الکترونیکی؛ امکان انتشار پول الکترونیکی توسط بانک‌های خصوصی موجب خواهد شد که در عرصه توسعه طبیعی، بخش مالی و رقابت بین‌بانکی، امکان وام دادن پول الکترونیکی به میزان بیشتر از اعتبار خود، وجود داشته باشد. این امر ممکن است سبب شود که این مؤسسات قادر به بازپرداخت دیون خود در آینده نباشند و به ورطه ورشکستگی کشیده شوند و از این طریق بحران مالی ایجاد کند.
۵. وجود موانع برای استفاده وسیع از پول الکترونیکی؛
از آنجا که هزینه نقل و انتقال پول الکترونیکی از طریق اینترنت نسبت به سیستم بانکداری سنتی ارزان‌تر، سریع‌تر و کاراتر (بدون بوروکراسی) است، روشن است مردم استفاده از پول الکترونیکی را به اشکال سنتی پول مانند اسکناس و سکه و غیره ترجیح می‌دهند؛ اما فقدان امنیت شبکه‌های رایانه‌ای سیستم‌های بانکی، سرقت‌های الکترونیکی، فقدان قانون و مقررات در خصوص جرایم الکترونیکی، فقدان آیین دادرسی در مورد نحوه رسیدگی به جرایم الکترونیکی، فقدان یا ضعف زیرساخت‌های مخابراتی و ضعف آموزشی و فرهنگی (نحوه نظارت و کنترل بانک مرکزی و غیره)، موانع جدی در استفاده وسیع از پول الکترونیکی هستند.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «پول الکترونیکی»، تاریخ بازیابی ۹۶/۱۰/۰۵.
