• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پیشخدمت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


پیشخدمت، عنوانِ صاحب یکی از مشاغل دیوانی و درباری دوره صفویه و قاجاریه است.



این واژه در لغت مترادف پیشکار و خدمتکار است و اغلب به نوکری گفته می شود که خدمات حضوری در مجالس به او سپرده شده باشد.
[۱] علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه، زیرنظر محمدمعین، تهران ۱۳۲۵ـ ۱۳۵۹ ش.



واژه پیشخدمت در منابع پیش از صفویه به چشم نمی خورد؛
[۲] محمد بن حسین بیهقی، ج۱، ص۲۱۴، تاریخ بیهقی، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۳] تعلیقات، ج ۱، ص ۳۳۹،، محمد بن حسین بیهقی، تاریخ بیهقی، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۶۸ ش.
و چاپ فیاض
[۴] محمد بن حسین بیهقی، چاپ علی اکبر فیاض، ص۲۰۴، مشهد ۱۳۵۰ ش.
به کار رفته است.
بااین همه، استعمال واژه های مرادف با پیشخدمت، همچون پیشکار، در اشعار رودکی نیز سابقه دارد.
[۵] جعفر بن محمد رودکی، دیوان شعر رودکی، ص۲۴، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۶] جعفر بن محمد رودکی، دیوان شعر رودکی، ص۲۷، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۷] دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ص۲۱۳، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران ۱۳۷۳ ش.

 در بسیاری از کتابهای دوره صفویه از پیشخدمت، احتمالاً به دلیل بی اهمیتی شغل خدمتکاری
[۸] میر محمد سعیدبن علی مشیزی، تذکره صفویه کرمان، ص۲۵۸، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۹ ش.
سخنی به میان نیامده است.
با وجود این، پاره ای از سیاحان این دوره مانند شاردن
[۹] ژان شاردن، سفرنامه شاردن، ج۳، ص۱۲۸۷، ترجمه اقبال یغمایی، تهران ۱۳۷۲ـ ۱۳۷۵ ش.
و کمپفر
[۱۰] انگلبرت کمپفر، سفرنامه کمپفر، ص۲۲۷، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۱۱] انگلبرت کمپفر، سفرنامه کمپفر، ص۲۳۳، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران ۱۳۶۰ ش.
نسبتاً بتفصیل از پیشخدمت ها و وظایف آنان سخن رانده اند.
اما روشن نیست که واژه پیشخدمت که در ترجمه فارسی منابع یادشده آمده دقیقاً به خود پیشخدمت اشاره دارد یا سایر خدمتگزاران درباری را نیز دربر می گیرد.
در تذکرة الملوک
[۱۲] میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، ص۶۵ـ۶۶، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۸ ش.
از پیشخدمت به عنوان ابواب جمعی «رکابخانه»، «میوه خانه» و «قیجاجیخانه خاصه و خیاط خانه» (اداره ملبوسات) یاد شده است.
بنابر ارقام مذکور در این کتاب ، سهم پیشخدمتان از اعتبارات و وجوه اختصاص یافته به این کارخانه ها کمتر از سهم متولیان و دست اندرکاران دیگر این ادارات بوده است.
ازینرو شاید بتوان پیشخدمتی دوره صفویه را در شمار مشاغل کم درآمد آورد، اگرچه این استنباط به علت نامشخص بودن شمار نفرات هر بخش، از جمله پیشخدمتان، چندان دقیق نیست.
در دستور شهریاران
[۱۳] محمدابراهیم بن زین العابدین نصیری، دستور شهریاران : سالهای ۱۱۰۵ تا ۱۱۱۰ ه ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی، ص۵۹، چاپ محمد نادر نصیری مقدم، تهران ۱۳۷۳ ش.
نیز از «پیشخدمت فراشخانه» یاد شده است.
 در آثاری که در فاصله میان دوره های صفویه و قاجار نوشته شده، واژه پیشخدمت بسیار اندک به کار رفته است.
[۱۴] ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد، ص۲۸۶، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۶۹ ش.

اما پاره ای از وظایف پیشخدمت، از جمله فراهم آوردن اسباب جشن و پذیرایی، در ضمن واژه «خدمت پیشگان» ذکر شده است
[۱۵] غفاری کاشانی، ص ۶۵۸، ص۵۲۰، ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۶۹ ش.
که دقیقاً روشن نمی کند به سمت «پیشخدمت» اشاره دارد یا سایر خدمتکاران و کارگزاران دربار.


در منابع دوره قاجار از پیشخدمت بسیار یاد شده و درباره آن اطلاعات فراوانی آمده است.
با این همه، تبیین دقیق وظایف پیشخدمتها و تعیین مراتب و دسته بندی آنان در این دوره، خالی از دشواری نیست؛ در برخی منابع از شخصی با عنوان پیشخدمت و در منابع دیگر از همان شخص با عناوین دیگری چون پیشخدمت خاصه یا پیشخدمت باشی یاد شده است.
تداخل وظایف انواع پیشخدمتها و دگرگونیهای سازمانی منصب پیشخدمتی در مقاطع مختلف از دیگر مشکلات این بررسی است.
علاوه بر این‌ها، نمی توان دانست که مراد از واژه پیشخدمت در ترجمه های فارسی سفرنامه های اروپاییان ، مفهوم لغوی آن است یا معنای اصطلاحی اش.
برخی از شاهان قاجار نیز در سفرنامه های خود از همه صاحب منصبان حکومتی، حتی صدراعظم ، باعنوان پیشخدمت یاد می کنند.
[۱۶] کتاب اول،، ص۱۰۵، ناصرالدین قاجار، شاه ایران، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.

سابقه ایجاد منصب پیشخدمتی در این دوره به سلطنت فتحعلی شاه می رسد.
در این سال ها برای شکوه سلطنت ، مؤسسات و نهادهایی شکل گرفت که از جمله آن‌ها اداره خلوت بود و در واقع اداره پیشخدمتان و فراش خلوتان به شمار می آمد.
[۱۷] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۲۷، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.

در عین حال تا دوره ناصرالدین شاه ضرورت و فایده این مؤسسات برای پیشبرد کارها کاملاً احساس می شد، اما در دوره ناصرالدین شاه پیشخدمتی بیش‌تر جنبه عنوان پیدا کرد و نردبان ترقی افراد شد؛ ازینرو شمار پیشخدمتان از حدّ لزوم گذشت و برای آنان سرپرست معین شد.
سرپرست اداره پیشخدمتان را ناظم خلوت و سرپرست اداره فراش خلوتان را دَهباشی می گفتند که وظیفه داشتند بر کار حضور و غیاب افراد خویش نظارت کنند.
[۱۸] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۳۹۰، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.


۳.۱ - فرق بین وظایف پیشخدمتان و فراش خلوتان


درباره تفاوت وظایف پیشخدمتان و فراش خلوتان اطلاع چندانی نداریم؛ در این زمینه تنها مستوفی آگاهی اندکی به دست داده است.
برپایه نوشته او، معمولاً رساندن خلعت حکام بزرگ را پیشخدمتهای شاه برعهده می گرفتند و از آنان انعام می گرفتند، اما بردن خلعت حکام کوچکتر با فراش خلوتان بوده است.
[۱۹] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۴۰۸ـ ۴۰۹، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.

به گواهی منابع، پیشخدمت نسبت به فراش خلوت اهمیت بیشتری داشته است.
[۲۰] غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۶۳، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
[۲۱] زین العابدین مراغه یی، سیاحتنامه ابراهیم بیک، ص۴۴، یا، بلای تعصب او، تهران ۱۳۵۳ ش.

بعدها دو کلمه فراش خلوت و پیشخدمت مترادف هم به کار رفتند.
[۲۲] غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۴۷، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.

بااین همه، بندرت پیش می آمد که برخی از فراش خلوتها، به علت ویژگیهای شخصی، برخلاف معمول، محترمتر از پیشخدمتها باشند.
[۲۳] غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۴۷، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.

در این دوره پیشخدمتی اعتبار فزاینده ای یافت، چنان‌که بویژه پیشخدمتان شاه که از آنان غالباً با عناوینی چون «پیشخدمت حضور»، «پیشخدمت خاصه» و «پیشخدمت همایونی» یاد می شده، چندان اهمیت یافتند که رسیدن به مرتبه آنان غایت آرزوی برخی از شاهزادگان نیز بود.
[۲۴] محمود احتشام السلطنه، خاطرات احتشام السلطنه، ص۳۹، چاپ محمد مهدی موسوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۲۵] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۳۹۰، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.

اینان غالباً از مرحله غلام بچگی یا غلام پیشخدمتی به این مرتبه می رسیدند.
[۲۶] غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۶۳، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
[۲۷] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۴۵، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۲۸] حسین سعادت نوری، رجال دوره قاجاریه، ص۲۱۹، تهران ۱۳۶۴ ش.

به نوشته اعتمادالسلطنه
[۲۹] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۷، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳۰] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۲۵، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
غلام پیشخدمت باشی باید شخص معتبری باشد، چنان‌که کسانی چون عباسقلی خان امین الوزاره ، غلامعلی خان عزیزالسلطان و علیرضاخان قاجار عضدالملک عهده دار این سمت بوده اند.


از جمله وظایف غلام پیشخدمتها آن بود که در مراسم سلام در جای مخصوص می ایستادند.
[۳۱] ناصرالدین قاجار، شاه ایران، ص۲۲، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.
و برای بدرقه شاه به هنگام سفر در دو سوی خیابانها به ترتیب خاصی صف می کشیدند
[۳۲] غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۱۴۷، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
[۳۳] ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۱۲۸ـ۱۲۹، تهران ۱۳۶۶ ش.

سپهر
[۳۴] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۹۲-۹۳.
شمار غلام پیشخدمتها را در سال نخست سلطنت مظفرالدین شاه (۱۳۱۴) ۱۶۲ تن گزارش کرده است.
در فهرستی که صدیق الممالک
[۳۵] ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۱۳۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
درباره پیشخدمتهای شاه آورده است، از صاحب منصبان متعددی مانند رئیس تفنگداران، آجودان مخصوص و نقیب باشی سخن رفته است اما روشن نیست که عنوان پیشخدمت درباره صاحبان این مناصب صرفاً در معنای لغوی به کار رفته است یا بر وظایف آنان به عنوان پیشخدمت اشاره دارد.
تعابیر «پیشخدمت باشی خاصه»
[۳۶] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۲، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳۷] ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۱۲۶، تهران ۱۳۶۶ ش.
و «پیشخدمت باشی صندوق دار»
[۳۸] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۳، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
در اداره های «نظارت و خوانسالاری»، «اصطبلِ خاصه» و «عمله خلوت خاص همایونی» بر وظایف خاص این پیشخدمتها اشاره دارد.


وظایف پیشخدمت‌ها متناسب با تقرب و نفوذ آن‌ها و نیز اعتبار مخدومشان تفاوت می کرد.
با این همه، گاه پیشخدمت فارغ از موقعیت و اعتبار خویش وظایف مختلفی، از پیش پا افتاده ترین کارها تا حیاتی ترین مأموریت ها، را انجام می داد؛.
[۳۹] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۴۷.
، مشت مال دادن به شاه در هنگام خواب ، گفتن سخنان شیرین و شادی بخش در وقت فراغت شاه که بعضاً افراد شاخصی عهده دار این کار می شدند تا مطالب حکمت آمیز و مسائل مهم سیاسی را به ظرافت به گوش شاه برسانند
[۴۰] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۴۷ـ ۴۸.

رساندن پیغام های فوری شاه به کارگزاران حکومتی
[۴۱] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۲۵۱.
از دیگر مأموریتهایی بود که گاه به پیشخدمتها داده می شد.
گاه نیز پیشخدمتها در قبال پایان دادن به منازعات، از طرفین نزاع مبالغی می ستاندند که بخشی از آن را به شاهزاده می دادند.
[۴۲] زین العابدین مراغه یی، سیاحتنامه ابراهیم بیک، ص۴۴، یا، بلای تعصب او، تهران ۱۳۵۳ ش.

گاه نیز پیشخدمتها صرفاً نقش تشریفاتی داشتند و در مراسم سلام ، لباس جواهرنشان بر تن، در دو جانب تخت شاه می ایستادند.
[۴۳] حسین بن عبدالله سرابی، مخزن الوقایع : شرح مأموریت و مسافرت فرخ خان امین الدوله، ص۵، ج ۱، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنی، تهران ۱۳۴۴ ش.
و گاه نیز از امتیاز همسفری با شاه در سفرهای داخلی و خارجی برخوردار بودند
[۴۴] مظفرالدین قاجار، شاه ایران، ج۱، ص۱۰۰، سفرنامه فرنگستان، ج ۱: سفر اول، مقدمه و فهرست ها از امیرشیرازی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۴۵] عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۴۵، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۴۶] عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۱۵۰، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۴۷] ناصرالدین قاجار، شاه ایران، ص۲۹، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.
[۴۸] ناصرالدین قاجار، شاه ایران، ص۴۱، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.
[۴۹] ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۱۵۶، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۵۰] ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۲۰۴، تهران ۱۳۶۶ ش.

به طورکلی در دوره قاجار پیشخدمتی از مشاغل نسبتاً محترم به شمار می آمد و مقدمه ریاستها و حکومتهای ایالات و ولایات و حتی صدارت بود و ازینرو طالبان بسیار داشت.
[۵۱] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۳۹۰، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.

در منابع این دوره نمونه های زیادی در تأیید این سخن وجود دارد، چنان‌که به گزارش سپهر
[۵۲] عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۱۱۴، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
پاره ای از پیشخدمتها دفتر و مدیر دفتر داشتند.
این موضوع از اهمیت برخی پیشخدمت ها حکایت دارد.


فرخ خان ، غفاری کاشانی را ــ که جوان زیبایی بود ــ در اوایل جوانی از کاشان به دربار فرستادند و پیشخدمت فتحعلی شاه شد.
او براثر استعداد از مرتبه پیشخدمتی به ریاست خلوت ارتقا یافت و سرانجام توانست به مقام سفارت و وزارت دست یابد.
[۵۳] پانویس ۲، عبدالله مستوفی، ج۱، ص۹۰، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.

میرزاعلی خان امین الدوله (متوفی ۱۳۲۲) ابتدا پیشخدمت ناصرالدین شاه بود، سپس منشی حضور شد، آنگاه منصب پدرش یعنی وزارت وظایف و اوقاف را برعهده گرفت، و حتی در دوره مظفرالدین شاه صدراعظم شد و شش ماه در این مقام ماند.
[۵۴] عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۷۵-۷۶، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.

میرزامحمدخان غفاری ملقب به اقبال الدوله ابتدا در زمره پیشخدمتهای مخصوص ناصرالدین شاه بود و، براثر حسن خدمت و ابراز لیاقت، رئیس تفنگداران شاهی شد.
او در سفر دوم شاه به اروپا از ملتزمان رکاب بود و پس از بازگشت از آن سرزمین وزیر خالصه شد.
[۵۵] دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ص۱۲۹، تهران ۱۳۶۱ ش.

اگر نامهای همه پیشخدمتهایی که در دوره قاجار به مناصب بالای حکومتی و حکمرانی ولایات رسیده اند شماره شود، بی گمان فهرست بلندبالایی خواهد شد.
[۵۶] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۱۰۹.
[۵۷] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۱۹۰ـ۱۹۱.
[۵۸] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۲۳۶ـ۲۳۷.
[۵۹] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۳۱۳.
[۶۰] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۵۸، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۶۱] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۶۰، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.

پیشخدمتها معمولاً به دلیل تقرب نزد شاه و یا به علت ابراز لیاقت، القاب و نشانهای افتخار دریافت می کردند، چنان‌که در ۱۲۴۹ فرخ خان پیشخدمت به درجه سرهنگی رسید.
[۶۲] حسین بن عبدالله سرابی، مخزن الوقایع : شرح مأموریت و مسافرت فرخ خان امین الدوله، ص۵، ج ۱، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنی، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۶۳] ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۱۴۶، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۶۴] ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۲۷۲، تهران ۱۳۶۶ ش.
و کاظم خان سرتیپ پیشخدمت در ۱۳۱۵ لقب «معین خاقان» یافت
[۶۵] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۲۳۰.
[۶۶] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۹۱ـ۹۲.
[۶۷] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۱۹۰.
[۶۸] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۲۸۹.
[۶۹] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۳۱۳.
[۷۰] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۳۳۳.
[۷۱] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۳۳۶.



برخی از پیشخدمتها از تحصیلات عالیه نیز بهره مند بودند و به تناسب دانش و هنر و تقرب خویش، صاحب القاب و مناصب می شدند؛.
[۷۲] ناصرالدین قاجار، شاه ایران، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.
[۷۳] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۹۲.

وی بعدها به مقامات مهمی دست یافت.
[۷۴] یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج۲، ص۱۳۷، ج ۲، تهران ۱۳۵۴ ش.

میرزاعلی نقی (متوفی ۱۳۲۰) که در پاریس طب و زبان فرانسه خواند و بعدها لقب «مشاورالسلطان» گرفت، از پیشخدمت های ناصرالدین شاه بود.
[۷۵] عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۱۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.

میرزامحمدخان پیشخدمت نیز « نقاش باشی » بود.
[۷۶] ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۲۵۶، تهران ۱۳۶۶ ش.

میرزاعلی خان مستوفی و پیشخدمت که گاهی فرمانهای دولتی را می نوشت، در ۱۳۱۴ ملقب به دبیرالسلطان شد.
[۷۷] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۹۳.

پیشخدمتهای خوشنویس و نقاش برای نوشتن و تصویرگریِ سفرنامه های شاهان به کار گرفته می شدند.
[۷۸] مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان، خاطرات ظل السلطان، ج۲، ص۶۸۷، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۸ ش.



پیشخدمتها معمولاً از امکانات مالی خوبی برخوردار و اغلب به دلیل تقرب به دستگاه سلطنت تیول دار بودند.
[۷۹] عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۱۴۷، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۸۰] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۴۰۷، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.

برخی از آنان که به حکمرانی ولایات نیز ارتقا یافته بودند، در سایه این برخورداریها و روابط ویژه با دربار، حتی می توانستند بی پروا به اموال مردم دست دراز کنند.
[۸۱] محمدعلی بن محمدرضا سیاح، خاطرات حاج سیاح، ص۱۳۸، یا دوره خوف و وحشت، چاپ حمید سیاح و سیف الله گلکار، تهران ۱۳۵۹ ش.



افزایش تعداد پیشخدمتها در دربار سبب شد که مظفرالدین شاه در سالهای آخر سلطنت خویش برای جلوگیری از ازدحام و مزاحمت پیشخدمتهای مخصوص که هر روزه به حضور می آمدند، شمار پیشخدمتهای مخصوص دائم الحضور را به ۲۴ یا ۲۵ نفر کاهش دهد و مقرّر شد که سایر پیشخدمتهای مخصوص نیز فقط هفته ای یک روز به خلوت بیایند.
وی همچنین پیشخدمتان مخصوص را موظف کرد که لباس مخصوص بپوشند و مقرّر شد که به سه هزار تومان مواجب سالانه خود اکتفا کنند.
[۸۲] عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۲۲۱-۲۲۲، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۸۳] عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۲۶۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.

پیشخدمتها در برابر فرمان تغییر لباس مقاومت کردند که در نتیجه اجرای آن متوقف شد.
[۸۴] عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۲۶۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.



به طور کلی پیشخدمتها جزو اداره خلوت و زیردست امین خلوت بودند و حکم پیشخدمتی آنان بایست به امضای امین خلوت می رسید تا شاه برآن صحّه گذارد
[۸۵] حسین سعادت نوری، رجال دوره قاجاریه، ص۲۱۹، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۸۶] غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۴۷، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
، اما در منابع به واژه پیشخدمت باشی نیز برمی خوریم که ممکن است در نگاه اول با امین خلوت یکی گرفته شود؛ از بررسی منابع و با تکیه بر پاره ای قراین می توان احتمال داد که همواره چنین نبوده و پیشخدمت باشی گاه صرفاً جنبه لقب داشته و برخلاف معنایش، رئیس پیشخدمتها
[۸۷] علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل «پیشخدمت باشی»، زیرنظر محمدمعین، تهران ۱۳۲۵ـ ۱۳۵۹ ش.
به شمار نمی آمده است.
یکی از این قراین آن است که در منابع دوره قاجار بندرت تصریح شده که پیشخدمت باشی رئیس پیشخدمتهاست.
قرینه دیگر آن است که برخی از پیشخدمت باشیان سمت امین خلوتی (ریاست پیشخدمتان) را داشته اند.
ازینرو می توان گفت بعضی نیز بوده اند که با وجود داشتن عنوان پیشخدمت باشی از لحاظ سازمانی ارتباطی با پیشخدمتها نداشته اند.
از متون دوره سلاطین قاجار برمی آید که در دربار آنان دو گونه پیشخدمت باشی وجود داشته است : «پیشخدمت باشیان سلام عام» و «پیشخدمت باشیان حضور مبارک».


وظیفه پیشخدمت باشی سلام در عهد فتحعلی شاه آن بود که در هنگام سلام قلیان تمام مرصّعی در دست می گرفت و کنار تخت می ایستاد تا شاه گاه پُکی به قلیان بزند.
[۸۸] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۴۰۴، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.

پیشخدمت باشی سلام همچنین در مراسم استقبال از شاه حضور می یافت.
[۸۹] مجموعه اسناد و مدارک فرخ خان امین الدوله، ج ۴، ج۴، ص۲۶۱، چاپ کریم اصفهانیان، تهران ۱۳۵۴ ش.

این منصب موروثی بود، چنان‌که در عهد فتحعلی شاه، حاج آقا اسماعیل آن را در اختیار داشت
[۹۰] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۶، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۹۱] ، حسین بن عبدالله سرابی، ص۶، مخزن الوقایع : شرح مأموریت و مسافرت فرخ خان امین الدوله، ج ۱، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنی، تهران ۱۳۴۴ ش.
عنوان او را «پیشخدمت خاصه سلام» نوشته است و پس از وی به پسرش میرزا علی نقی حکیم الممالک رسید.
بعد از او در دوره مظفرالدین شاه (۱۳۱۴-۱۳۲۴) این شغل متروک شد.
[۹۲] عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۴۰۴، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
[۹۳] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۶، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.

با این حال، وی سالی یک بار در حیاط تخت مرمر به سلام می نشست و پیشخدمت (باشی) مخصوص ِ سلام، قلیان را برایش نگه می داشت.
[۹۴] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۴۹.

اعتبار و اهمیت عنوان پیشخدمت باشیِ سلام چندان بود که متصدیان آن بعدها وقتی به حکومت ولایات می رسیدند، باز هم این عنوان را حفظ می کردند.
[۹۵] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۳۸۵، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.

حتی حکیم الممالک ، پیشخدمت باشی سلام، شاید به اقتضای همین منصبِ خود از اعضای «مجلس دربار اعظم» بوده است.
[۹۶] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۳۸۵، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.

اما وظایف پیشخدمت باشیان حضور مبارک ظاهراً فراتر از حدّ تشریفات بوده و برخی از آنان سمت امین خلوت هم داشته اند.
[۹۷] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۶، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
، چنان‌که پیشخدمت باشیان ولیعهد و سایر شاهزادگان نیز صاحب عنوان صرف نبوده اند، بلکه رئیس خلوت آنان به شمار می آمده اند
[۹۸] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۶۳.
[۹۹] مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان، خاطرات ظل السلطان، ج۲، ص۵۷۹، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۰۰] مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان، خاطرات ظل السلطان، ج۲، ص۵۸۱، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۰۱] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۲۴۶، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.

گاه به بعضی از اینان حکمرانی ولایات بزرگ را می دادند، اما سررشته کارها در اصل در دست دیگران بود.
[۱۰۲] مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان، خاطرات ظل السلطان، ج۲، ص۶۱۸، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۸ ش.

در منابع همچنین از کسانی با عنوان نایب پیشخدمت باشی شاه یا ولیعهد یاد شده که برخی از آن‌ها مقام و موقعیت برجسته ای داشته اند.
[۱۰۳] محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ج۱، ص۴۲۵، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۰۴] عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۲۱۱.
[۱۰۵] ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۲۷۲، تهران ۱۳۶۶ ش.

منصب پیشخدمتی به طور رسمی تا سالهای آخر سلطنت قاجار نیز برپا بود، چنان‌که ملیجک ثانی براثر اقدامات مستوفی الممالک و نظر مساعد رضاخان با عنوان پیشخدمت مخصوص ولیعهد ( محمدحسن میرزا قاجار ) بازنشسته شد و ماهانه هزار ریال برایش مقرر گردید.
[۱۰۶] غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۷، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.


۱۱.۱ - در آغاز سلطنت رضاشاه


در آغاز سلطنت رضاشاه، پیشخدمتان به جای اداره خلوت زیرنظر وزارت دربار قرار گرفتند و ابوالفتح دولتشاهی به سمت ریاست پیشخدمتها منصوب شد.
از این پس به فرمان شاه جنبه تشریفاتی و لقب پیشخدمتی حذف گردید و افراد سرشناسی هم که، به رسم گذشته، داوطلب پیشخدمتی ِ افتخاری بودند، به تناسب تحصیلات و توانایی خویش در وزارتخانه های مختلف به کار گمارده شدند.
در این دوره پیشخدمتها فقط به کارهای خدماتی مشغول بودند و حتی پیشخدمت شاه که ظاهراً عنوان پیشخدمت مخصوص نیز داشت، از این فرمان مستثنا نبود.
[۱۰۷] سلیمان بهبودی، «خاطرات سلیمان بهبودی : بیست سال با رضاشاه»، ص۲۹۲ـ۲۹۶، در رضاشاه : خاطرات.
[۱۰۸] سلیمان بهبودی، «خاطرات سلیمان بهبودی : بیست سال با رضاشاه»، ص۳۰۰، در رضاشاه : خاطرات.
[۱۰۹] سلیمان بهبودی، «خاطرات سلیمان بهبودی : بیست سال با رضاشاه»، ص۳۱۲، در رضاشاه : خاطرات.
[۱۱۰] علی ایزدی، «خاطرات علی ایزدی : مرگ رضاشاه»، ص۴۸۰، در رضاشاه : خاطرات سلیمان بهبودی، شمس پهلوی، علی ایزدی، چاپ غلامحسین میرزا صالح، تهران ۱۳۷۲ ش.

در پی این تحولات، پیشخدمتان جایگاه و اعتبار گذشته را از دست دادند و برخلاف دوره های پیش در مراسم تشریفاتی ِ دربار نقشی نداشتند؛ چنان‌که در دفترچه ای به نام دستور تشریفات درباری (چاپ در ۱۳۲۱ ش) و نیز در دستور تشریفات شاهنشاهی (چاپ در ۱۳۱۴ ش) که بتفصیل به تشریفات خاص دیدارها و باریابیها و میهمانیهای رسمی پرداخته شده، نامی از پیشخدمت به میان نیامده است .


(۱) یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج ۲، تهران ۱۳۵۴ ش.
(۲) محمود احتشام السلطنه، خاطرات احتشام السلطنه، چاپ محمد مهدی موسوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۳) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴) علی ایزدی، «خاطرات علی ایزدی : مرگ رضاشاه»، در رضاشاه : خاطرات سلیمان بهبودی، شمس پهلوی، علی ایزدی، چاپ غلامحسین میرزا صالح، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۵) سلیمان بهبودی، «خاطرات سلیمان بهبودی : بیست سال با رضاشاه»، در رضاشاه : خاطرات.
(۶) محمد بن حسین بیهقی، تاریخ بیهقی، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۷) محمد بن حسین بیهقی، چاپ علی اکبر فیاض، مشهد ۱۳۵۰ ش.
(۸) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمدمعین، تهران ۱۳۲۵ـ ۱۳۵۹ ش.
(۹) جعفر بن محمد رودکی، دیوان شعر رودکی، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۰) زین العابدین مراغه یی، سیاحتنامه ابراهیم بیک، یا، بلای تعصب او، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۱۱) عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری.
(۱۲) عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۳) حسین بن عبدالله سرابی، مخزن الوقایع : شرح مأموریت و مسافرت فرخ خان امین الدوله، ج ۱، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنی، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۱۴) حسین سعادت نوری، رجال دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۱۵) محمدعلی بن محمدرضا سیاح، خاطرات حاج سیاح، یا دوره خوف و وحشت، چاپ حمید سیاح و سیف الله گلکار، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۱۶) ژان شاردن، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران ۱۳۷۲ـ ۱۳۷۵ ش.
(۱۷) ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۸) مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان، خاطرات ظل السلطان، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۹) ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۲۰) انگلبرت کمپفر، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۲۱) مجموعه اسناد و مدارک فرخ خان امین الدوله، ج ۴، چاپ کریم اصفهانیان، تهران ۱۳۵۴ ش.
(۲۲) عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۲۳) میر محمد سعیدبن علی مشیزی، تذکره صفویه کرمان، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۲۴) مظفرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامه فرنگستان، ج ۱: سفر اول، مقدمه و فهرست ها از امیرشیرازی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲۵) دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۲۶) دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۲۷) غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۲۸) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۲۹) ناصرالدین قاجار، شاه ایران، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.
(۳۰) محمدابراهیم بن زین العابدین نصیری، دستور شهریاران : سالهای ۱۱۰۵ تا ۱۱۱۰ ه ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی، چاپ محمد نادر نصیری مقدم، تهران ۱۳۷۳ ش.

 
۱. ↑ علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه، زیرنظر محمدمعین، تهران ۱۳۲۵ـ ۱۳۵۹ ش.
۲. ↑ محمد بن حسین بیهقی، ج۱، ص۲۱۴، تاریخ بیهقی، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳. ↑ تعلیقات، ج ۱، ص ۳۳۹،، محمد بن حسین بیهقی، تاریخ بیهقی، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴. ↑ محمد بن حسین بیهقی، چاپ علی اکبر فیاض، ص۲۰۴، مشهد ۱۳۵۰ ش.
۵. ↑ جعفر بن محمد رودکی، دیوان شعر رودکی، ص۲۴، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۷۸ ش.
۶. ↑ جعفر بن محمد رودکی، دیوان شعر رودکی، ص۲۷، چاپ جعفر شعار، تهران ۱۳۷۸ ش.
۷. ↑ دیوید نیل مکنزی، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ص۲۱۳، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران ۱۳۷۳ ش.
۸. ↑ میر محمد سعیدبن علی مشیزی، تذکره صفویه کرمان، ص۲۵۸، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۹ ش.
۹. ↑ ژان شاردن، سفرنامه شاردن، ج۳، ص۱۲۸۷، ترجمه اقبال یغمایی، تهران ۱۳۷۲ـ ۱۳۷۵ ش.
۱۰. ↑ انگلبرت کمپفر، سفرنامه کمپفر، ص۲۲۷، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران ۱۳۶۰ ش.
۱۱. ↑ انگلبرت کمپفر، سفرنامه کمپفر، ص۲۳۳، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران ۱۳۶۰ ش.
۱۲. ↑ میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، ص۶۵ـ۶۶، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۳. ↑ محمدابراهیم بن زین العابدین نصیری، دستور شهریاران : سالهای ۱۱۰۵ تا ۱۱۱۰ ه ق پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی، ص۵۹، چاپ محمد نادر نصیری مقدم، تهران ۱۳۷۳ ش.
۱۴. ↑ ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد، ص۲۸۶، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۵. ↑ غفاری کاشانی، ص ۶۵۸، ص۵۲۰، ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۶. ↑ کتاب اول،، ص۱۰۵، ناصرالدین قاجار، شاه ایران، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.
۱۷. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۲۷، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۱۸. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۳۹۰، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۱۹. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۴۰۸ـ ۴۰۹، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۲۰. ↑ غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۶۳، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۲۱. ↑ زین العابدین مراغه یی، سیاحتنامه ابراهیم بیک، ص۴۴، یا، بلای تعصب او، تهران ۱۳۵۳ ش.
۲۲. ↑ غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۴۷، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۲۳. ↑ غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۴۷، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۲۴. ↑ محمود احتشام السلطنه، خاطرات احتشام السلطنه، ص۳۹، چاپ محمد مهدی موسوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
۲۵. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۳۹۰، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۲۶. ↑ غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۶۳، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۲۷. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۴۵، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۲۸. ↑ حسین سعادت نوری، رجال دوره قاجاریه، ص۲۱۹، تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۹. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۷، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳۰. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۲۵، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳۱. ↑ ناصرالدین قاجار، شاه ایران، ص۲۲، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.
۳۲. ↑ غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۱۴۷، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۳۳. ↑ ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۱۲۸ـ۱۲۹، تهران ۱۳۶۶ ش.
۳۴. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۹۲-۹۳.
۳۵. ↑ ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۱۳۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
۳۶. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۲، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳۷. ↑ ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۱۲۶، تهران ۱۳۶۶ ش.
۳۸. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۳، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳۹. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۴۷.
۴۰. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۴۷ـ ۴۸.
۴۱. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۲۵۱.
۴۲. ↑ زین العابدین مراغه یی، سیاحتنامه ابراهیم بیک، ص۴۴، یا، بلای تعصب او، تهران ۱۳۵۳ ش.
۴۳. ↑ حسین بن عبدالله سرابی، مخزن الوقایع : شرح مأموریت و مسافرت فرخ خان امین الدوله، ص۵، ج ۱، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنی، تهران ۱۳۴۴ ش.
۴۴. ↑ مظفرالدین قاجار، شاه ایران، ج۱، ص۱۰۰، سفرنامه فرنگستان، ج ۱: سفر اول، مقدمه و فهرست ها از امیرشیرازی، تهران ۱۳۶۳ ش.
۴۵. ↑ عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۴۵، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۶. ↑ عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۱۵۰، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۷. ↑ ناصرالدین قاجار، شاه ایران، ص۲۹، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.
۴۸. ↑ ناصرالدین قاجار، شاه ایران، ص۴۱، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.
۴۹. ↑ ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۱۵۶، تهران ۱۳۶۶ ش.
۵۰. ↑ ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۲۰۴، تهران ۱۳۶۶ ش.
۵۱. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۳۹۰، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۵۲. ↑ عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۱۱۴، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۵۳. ↑ پانویس ۲، عبدالله مستوفی، ج۱، ص۹۰، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۵۴. ↑ عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۷۵-۷۶، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۵۵. ↑ دوستعلی معیرالممالک، رجال عصر ناصری، ص۱۲۹، تهران ۱۳۶۱ ش.
۵۶. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۱۰۹.
۵۷. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۱۹۰ـ۱۹۱.
۵۸. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۲۳۶ـ۲۳۷.
۵۹. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۳۱۳.
۶۰. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۵۸، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶۱. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۶۰، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۶۲. ↑ حسین بن عبدالله سرابی، مخزن الوقایع : شرح مأموریت و مسافرت فرخ خان امین الدوله، ص۵، ج ۱، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنی، تهران ۱۳۴۴ ش.
۶۳. ↑ ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۱۴۶، تهران ۱۳۶۶ ش.
۶۴. ↑ ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۲۷۲، تهران ۱۳۶۶ ش.
۶۵. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۲۳۰.
۶۶. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۹۱ـ۹۲.
۶۷. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۱۹۰.
۶۸. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۲۸۹.
۶۹. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۳۱۳.
۷۰. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۳۳۳.
۷۱. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۳۳۶.
۷۲. ↑ ناصرالدین قاجار، شاه ایران، روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوّم فرنگستان، چاپ محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش.
۷۳. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۹۲.
۷۴. ↑ یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج۲، ص۱۳۷، ج ۲، تهران ۱۳۵۴ ش.
۷۵. ↑ عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۱۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۷۶. ↑ ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۲۵۶، تهران ۱۳۶۶ ش.
۷۷. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۹۳.
۷۸. ↑ مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان، خاطرات ظل السلطان، ج۲، ص۶۸۷، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۸ ش.
۷۹. ↑ عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۱۴۷، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۸۰. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۴۰۷، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۸۱. ↑ محمدعلی بن محمدرضا سیاح، خاطرات حاج سیاح، ص۱۳۸، یا دوره خوف و وحشت، چاپ حمید سیاح و سیف الله گلکار، تهران ۱۳۵۹ ش.
۸۲. ↑ عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۲۲۱-۲۲۲، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۸۳. ↑ عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۲۶۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۸۴. ↑ عبدالحسین سپهر، یادداشتهای ملک المورخین، ص۲۶۹، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۸۵. ↑ حسین سعادت نوری، رجال دوره قاجاریه، ص۲۱۹، تهران ۱۳۶۴ ش.
۸۶. ↑ غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۴۷، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۸۷. ↑ علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل «پیشخدمت باشی»، زیرنظر محمدمعین، تهران ۱۳۲۵ـ ۱۳۵۹ ش.
۸۸. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۴۰۴، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۸۹. ↑ مجموعه اسناد و مدارک فرخ خان امین الدوله، ج ۴، ج۴، ص۲۶۱، چاپ کریم اصفهانیان، تهران ۱۳۵۴ ش.
۹۰. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۶، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۹۱. ↑ ، حسین بن عبدالله سرابی، ص۶، مخزن الوقایع : شرح مأموریت و مسافرت فرخ خان امین الدوله، ج ۱، چاپ کریم اصفهانیان و قدرت الله روشنی، تهران ۱۳۴۴ ش.
۹۲. ↑ عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۴۰۴، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۹۳. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۶، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۹۴. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۴۹.
۹۵. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۳۸۵، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۹۶. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۳۸۵، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۹۷. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۴۶، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۹۸. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۶۳.
۹۹. ↑ مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان، خاطرات ظل السلطان، ج۲، ص۵۷۹، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۰۰. ↑ مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان، خاطرات ظل السلطان، ج۲، ص۵۸۱، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۰۱. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ص۲۴۶، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۰۲. ↑ مسعود میرزا بن ناصر ظل السلطان، خاطرات ظل السلطان، ج۲، ص۶۱۸، چاپ حسین خدیو جم، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۰۳. ↑ محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه، خلسه مشهور به خواب نامه، ج۱، ص۴۲۵، چاپ محمود کتیرائی، تهران ۱۳۵۷ ش، همو، المآثر والا´ثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۰۴. ↑ عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ص۲۱۱.
۱۰۵. ↑ ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک، منتخب التواریخ، ص۲۷۲، تهران ۱۳۶۶ ش.
۱۰۶. ↑ غلامعلی ملیجک، روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج۱، ص۷، چاپ محسن میرزائی، تهران ۱۳۷۶ ش.
۱۰۷. ↑ سلیمان بهبودی، «خاطرات سلیمان بهبودی : بیست سال با رضاشاه»، ص۲۹۲ـ۲۹۶، در رضاشاه : خاطرات.
۱۰۸. ↑ سلیمان بهبودی، «خاطرات سلیمان بهبودی : بیست سال با رضاشاه»، ص۳۰۰، در رضاشاه : خاطرات.
۱۰۹. ↑ سلیمان بهبودی، «خاطرات سلیمان بهبودی : بیست سال با رضاشاه»، ص۳۱۲، در رضاشاه : خاطرات.
۱۱۰. ↑ علی ایزدی، «خاطرات علی ایزدی : مرگ رضاشاه»، ص۴۸۰، در رضاشاه : خاطرات سلیمان بهبودی، شمس پهلوی، علی ایزدی، چاپ غلامحسین میرزا صالح، تهران ۱۳۷۲ ش.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پیشخدمت»، شماره۲۹۶۴.    



جعبه ابزار