آثار ابن سینا (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن سینا، على رغم زندگانى ناآرام و پرحادثه خود، اندیشمند و نویسنده‌ای پركار بوده است. آنچه از نوشته‌های خرد و كلان وی برجای مانده است، نماینده ذهنى فعال و پویاست كه گویى در هر شرایطى، حتى در سخت‌ترین و توان فرساترین آنها، از فعالیت و خلاقیت باز نمى‌ایستاده است. استعداد وی در فراگیری و حفظ خوانده‌ها و آموخته‌ها زبانزد همگان بوده است و چنانكه در سرگذشتش دیدیم، خود او نیز به توانایى شگرف خویش در یادگیری در دوران نوجوانیش اشاره مى‌كند و ما بار دیگر در زمینه دیگری به آن اشاره خواهیم كرد. حافظه نیرومند وی كار تألیف را نیز بر او آسان مى‌ساخت. شاگردش جوزجانى مى‌گوید هنگامى كه - چنانكه دیدیم - ابن سینا متواریاً در خانه ابوغالب عطّار به سر مى‌برد، از او خواسته بود كه نوشتن بقیه كتاب شفا را به پایان رساند و سپس مى‌افزاید كه در این هنگام، ابن سینا هیچ كتابى یا مرجعى در اختیار نداشت؛ هر روز ۵۰ ورق مى‌نوشت، تا اینكه همه «طبیعیات» و «الهیات» شفا و سپس بخشى از «منطق» را به پایان آورد. (گلمن، ص ۵۸)
جوزجانى در جای دیگری از سرگذشت ابن سینا مى‌گوید «من ۲۵ سال در خدمت و مصاحبت او بودم و هرگز ندیدم كه هرگاه كتاب تازه‌ای به دستش مى‌رسید، آن را از آغاز تا پایان بخواند، بلكه یك باره به قسمتهای دشوار و مسائل پیچیده آن و نظریات نویسنده كتاب مى‌پرداخت تا به مرتبه وی در آن دانش و درجه فهم او پى ببرد». (گلمن، ص ۶۸)
برای آگاهى از مجموعه نوشته‌های اصیل ابن سینا و نوشته‌های منسوب به وی، اكنون فهرست جامعى به كوشش یحیى مهدوی در دست است كه ما را از همه كوششهای دیگر در این راه بى نیاز مى‌سازد. (مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن سینا) در این فهرست ۱۳۱ نوشته اصیل از ابن سینا و ۱۱۱ اثر منسوب به وی یا نوشته‌هایى با عنوانهای دیگر معرفى شده است. ما در اینجا تنها نوشته‌های چاپ شده و ترجمه شده به زبانهای دیگر ذكر مى‌كنیم:
۱. الشفاء: از این مهم‌ترین اثر فلسفى ابن سینا، بخشهای «طبیعیات» و «الهیات» برای نخستین بار یك چاپ سنگى در تهران (۱۳۰۳ق/۱۸۸۶م) منتشر شده است. بخش «منطق» و همه بخشهای دیگر آن از ۱۹۵۲ تا ۱۹۸۳م به مناسبت هزاره تولد ابن سینا، زیر نظر ابراهیم مذكور و به كوشش شماری از محققان دیگر در قاهره منتشر شده است. بخش «برهان»از«منطق» شفا، جداگانه به‌كوشش‌عبدالرحمان بدوی در قاهره، ۱۹۵۴م (چاپ دوم ۱۹۶۶م) منتشر شده است. متن عربى و ترجمه فرانسوی بخش روان شناسى (كتاب النفس) شفا را، یان باكوش در دو جلد، در ۱۹۵۶م در پراگ و متن عربى آن را فضل الرحمان در آكسفورد (انگلستان) منتشر كرده است. ترجمه قدیمى لاتینى آن نیز برای نخستین بار در ۱۵۰۸م در ونیز ایتالیا و چاپ انتقادی جدید آن ترجمه به كوشش سیمون فان ریت در دو جلد زیر عنوان «ابن سینای لاتینى، كتاب درباره روان» در لوون سویس در سالهای ۱۹۶۸ و ۱۹۷۲م همراه مقدمه‌ای درباره نظریات روان شناسى ابن سینا از ج. وِربِكه منتشر شده است۲. چاپ انتقادی جدید ترجمه لاتینى «الهیات» شفا نیز به كوشش سیمون فان ریت، با مقدمه‌ای از وِربِكه در دو جلد (ج ۱، مقاله ۴-۱ ج ۲، مقاله ۱۰- ۵ را در بر مى‌گیرد) در سالهای ۱۹۷۷ و ۱۹۸۰م در لوون سویس انتشار یافته است.
۲. النّجاه: این كتاب كه مطالب آن مختصر و گزیده‌ای از مطالب شفا است، از مهم‌ترین نوشته‌های ابن سیناست كه فشرده فلسفه وی را در بردارد. نخستین بار در ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م، به كوشش محیى‌الدین صبری الكردی و بار دوم در ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م، در قاهره منتشر شد. چاپ دیگری از آن به كوشش محمدتقى دانش پژوه در ۱۳۶۴ش در تهران انتشار یافته است. بخش «الهیات» آن به وسیله نعمت‌الله كرم به لاتینى ترجمه و در ۱۹۲۶م در رم منتشر شده است۴. ترجمه انگلیسى بخش «نفس» (روان شناسى) آن نیز به وسیله فضل‌الرحمان در كتابش به عنوان «روان شناسى ابن سینا» نخست در ۱۹۵۲م و بار دوم در ۱۹۸۱م در لندن منتشر شده است.
۳. الاشارات و التنبیهات: ظاهراً آخرین نوشته ابن سینا و از برجسته‌ترین آثار اوست. نثر عربى ادبى شیوا از ویژگیهای آن است. نخستین بار به كوشش ژ. فورژِه۶ در ۱۸۹۲م در لیدن و دومین بار در ۳ جلد (۴ بخش) همراه با شرح نصیرالدین طوسى بر آن، به كوشش سلیمان دنیا میان سالهای ۱۹۵۷-۱۹۶۰م در قاهره منتشر شده است. ترجمه فرانسوی آن به وسیله ابن سینا شناس فرانسوی، آن ماری گواشون در ۱۹۵۱م در پاریس انتشار یافته است.
۴. كتاب‌الانصاف: نوشته بزرگى بوده است كه به گفته خود ابن‌سینا، نزدیك به ۲۸ هزار مسأله را در بر مى‌گرفته است. تنها دست نوشته آن در حمله مسعود غزنوی به اصفهان به تاراج رفت. ابن سینا، به گفته خودش، قصد داشته است كه اگر فرصتى و فراغتى یابد آن را دوباره بنویسد، اما ظاهراً به این كار موفق نشده است. پاره‌هایى از این نوشته را عبدالرحمان بدوی یافته و در مجموعه‌ای به نام ارسطو عندالعرب، (قاهره، ۱۹۴۷م: چاپ دوم، كویت، ۱۹۷۸م) منتشر كرده است. (ارسطو عندالعرب، ص ۱۲۱، سطر ۷) در این مجموعه همچنین شرح ابن سینا بر كتاب دوازدهم متافیزیك (مابعد الطبیعه)ارسطو (ارسطو عندالعرب، ص ۲۲-۳۳) و شرح وی بر تكه‌هایى از اثولوجیا منسوب به ارسطو (ارسطو عندالعرب، ص ۳۵-۷۴) و پاره‌هایى از كتاب المباحثات ابن سینا (ارسطو عندالعرب، ص ۱۲۲-۲۳۹) و نیز تعلیقات بر حواشى كتاب النفس ارسطو (ارسطو عندالعرب، ص ۷۵-۱۱۶) یافت مى‌شود.
۵. منطق المشرقیین، نخستین بار در ۱۹۱۰م در قاهره و سپس در ۱۹۸۲م در بیروت چاپ و منتشر شده است.
۶. رساله اَضحَویه فى امر المعاد، به كوشش سلیمان دنیا، قاهره، ۱۹۵۴م.
۷. عیون الحكمه، به كوشش عبدالرحمان بدوی، قاهره، ۱۹۵۴م، كویت، ۱۹۷۸م.
۸. تسع رسائل فى الحكمه و الطبیعیات، قاهره، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م كه این نوشته‌ها را در بر دارد: «رساله فى الحدود»، «رساله فى اقسام العلوم العقلیه»، «رساله فى اثبات النبوّات»، «رساله النیروزیه»، «فى الطبیعیات من عیون الحِكمه»، «فى الاجرام العلویه»، «فى القوی الانسانیه و ادراكاتها»، «فى العهد» و «فى علم الاخلاق«.
۹. ا. ف. مِرِن از ۱۸۸۹ تا ۱۸۹۹م برخى از نوشته‌های ابن سینا را در ۴ جزء زیر عنوان «رسائل عرفانى ابن سینا»، همراه ترجمه آزاده فرانسوی، تدوین و در لیدن منتشر كرده است، در این مجموعه، این نوشته‌ها یافت مى‌شود: «رساله حى بن یقظان» (در جزء یكم)، «رساله الطیر» (در جزء دوم)، «رساله فى ماهیه العشق»، «رساله فى ماهیه الصلاه»، «رساله فى معنى الزیاره» (هر ۳ در جزء سوم) و «رساله فى القَدَر» (در جزء چهارم). افزون بر اینها، مجموعه‌ای از رسائل ابن سینا با عنوان جامع البدایع در ۱۳۳۵ق/ ۱۹۱۷م در قاهره منتشر شد كه علاوه بر رساله «شرح‌سوره الاخلاص» ۶ رساله را كه درمجموعه‌های مرن یافت مى‌شود، نیز در بر دارد. در ۱۳۵۴ق/ ۱۹۳۵م نیز مجموعه‌ای با عنوان مجموعه رسائل الشیخ الرئیس به كوشش عبدالله بن احمد العلوی در حیدرآباد منتشر شد كه افزون بر برخى از رسائل نامبرده در بالا، «رساله فى السعاده» و «رساله فى الذكر» را نیز در بر مى‌گیرد. در ۱۹۵۳م، حلمى‌ضیا اولكن نیز مجموعه‌ای از رسائل ابن‌سینا را با عنوان رسائل ابن سینا، در استانبول منتشر كرده است كه این نوشته‌ها را در بر مى‌گیرد: «جواب ست‌ّ عشره مسأله لابى ریحان»، «اجوبه مسائل سَأَل عنها ابوریحان«، «مكاتبه لابى على بن سینا»، «رساله فى اِبطال احكام النجوم«، «مسائل عن احوال الروح»، «اجوبه عن عشره مسائل»، «رساله فى النفس و بقائها و معادها» و «الجواب لبعض المتكلّمین». رساله حى بن یقظان بار دیگر در ۱۹۵۲م به كوشش هانری كُربَن تدوین و همراه ترجمه و شرح قدیم فارسى و ترجمه فرانسوی آن در تهران منتشر شد. وی سپس در ۱۹۵۴م در نوشته دیگری با عنوان «ابن سینا و تمثیل عرفانى، مطالعه‌ای درباره سلسله تمثیهای ابن سینا» به تحلیل و پژوهش درباره رسائل عرفانى ابن سینا پرداخت. آ. م. گواشون نیز در ۱۹۵۹م، ترجمه فرانسوی و شرح و پژوهشى درباره رساله حى بن یقظان را در پاریس منتشر ساخت.
۱۰. فى معانى كتاب ریطوریقا، به كوشش م. س. سلیم، قاهره، ۱۹۵۰م.
۱۱. رساله فى الاكسیر، به كوشش احمد آتش، استانبول، ۱۹۵۳م.
۱۲. رساله فى معرفه النَّفس التناطقه و احوالها، قاهره، ۱۹۳۴م، ترجمه لاتینى آن به وسیله آندرِئاس آلپاگوس در ۱۵۴۶م در ونیز منتشرشد. متن و ترجمه آلمانى آن را اس. لانداور با عنوان «روان شناسى ابن سینا» در «مجله انجمن خاوری آلمان« شماره ۲۹، در ۱۸۷۶م منتشر ساخت، (لانداور، ص ۳۷۵-۴۱۸ ؛ لانداور، ص ۳۳۵-۳۷۲) ترجمه انگلیسى آن نیز با عنوان «مختصری درباره روان» در سال ۱۹۰۶م به وسیله ای. آ. واندیك در ورونا، انتشار یافت.
۱۳. التعلیقات، به كوشش عبدالرحمان بدوی، قاهره، ۱۹۷۲م.
۱۴. القانون فى الطب، كتاب مشهور ابن‌سینا در پزشكى، متن عربى آن نخستین بار در ۱۹۵۳م در رم و سپس در ۱۲۹۰ق در قاهره؛ در ۱۲۹۴ق در بولاق و در سالهای ۱۳۰۷- ۱۳۰۸ و ۱۳۲۴ق در لكنهو چاپ و منتشر شد. ترجمه لاتینى آن به وسیله گراردوس كرمونایى در سده ۱۲م انجام گرفت. و چندین بار در ایتالیا (میلان، ۱۴۷۳م، پادوآ، ۱۴۷۶م، ونیز ۱۴۸۲م، ۱۵۹۱م و ۱۷۰۸م) به چاپ رسید.
۱۵. النُّكَت‌ُ و الفوائد، این رساله ناشناخته ابن سینا كه دست نوشته‌ای از آن در كتابخانه فیض‌الله استانبول، به شماره ۱۲۱۷ یافت مى‌شود، مختصری از «منطق«، «طبیعیات» و «الهیات« را در بردارد و مطالب آن یادآور مطالب النجاه و الاشارات است. با وجود اختصار، این رساله ارزش بسیار دارد. فن پنجم از كتاب دوم «طبیعیات» این نوشته را ویلهلم كوچ در «یادنامه ابن سینا» (ویلهلم كوچ، ص ۱۴۹-۱۷۸ ) تدوین و منتشر كرده و نوید داده است كه بخشهای «الهیات»، «منطق» و بقیه «طبیعیات» نیز از سوی پ. ورنست تدوین و منتشر خواهد شد.
۱۶. المبدأ و المعاد، به كوشش عبدالله نورانى، تهران، ۱۳۶۳ش.
نوشته‌های فارسى: ابن سینا چند نوشته به فارسى دارد كه مهم‌ترین آنها دانشنامه علائى است. وی آن را برای علاءالدوله كاكویه و به درخواست او نوشته و به وی تقدیم كرده است. در كتاب نزهت نامه علائى نكته توجه انگیزی آمده است كه مى‌گوید: «شنودم كه خداوند ماضى علاءالدوله قَدَّس الله روحَه... خواجه رئیس ابوعلى سینا را گفت: اگر علوم اوائل به عبارت پارسى بودی، مى‌توانستمى دانستن، بدین سبب به حكم فرمان دانشنامه علائى بساخت، و چون بپرداخت و عرضه كرد، از آن هیچ نتوانست دریافتن». (شهمردان، ص ۲۲، متن) بخش «منطق» و «الهیات» دانشنامه نخستین بار به كوشش احمد خراسانى در ۱۳۱۵ش در تهران منتشر شد. سپس به مناسبت هزاره تولد ابن سینا بخش «الهیات» آن به كوشش محمد معین در ۱۳۳۱ش و بخش «طبیعیات» آن به كوشش سید محمد مشكوه در همان سال در تهران انتشار یافت، ترجمه فرانسوی بخشهای «طبیعیات» و «ریاضیات» به وسیله محمد آشنا و هانری ماسه در دو جلد در سالهای ۱۹۵۵ و ۱۹۵۶م در پاریس منتشر شد. بخش «الهیات» آن را پرویز مروج با شرح و حواشى به انگلیسى ترجمه كرده و در ۱۹۷۳م در نیویورك منتشر كرده است. افزون بر اینها، رساله «رگ شناسى» از ابن سینا نیز به كوشش سید محمد مشكوه در ۱۳۳۰ش و بخش «ریاضیات» دانشنامه به وسیله مجتبى مینوی در ۱۳۳۱ش در تهران منتشر شده است. همچنین رساله فارسى كنوز المعزمین و رساله جرّثقیل از ابن سینا هر دو به كوشش جلال‌الدین همایى در ۱۳۳۱ش در تهران انتشار یافته است.
فهرست منابع:
(۱)ابن اثیر، الكامل؛
(۲)ابن خلكان، وفیات؛
(۳)محمد بن رشد، تفسیر ما بعدالطبیعه، به كوشش موریس بویژ، بیروت، ۱۹۴۲- ۱۹۴۸م؛
(۴)ابن سینا، الاشارات و...، به كوشش سلیمان دنیا، قاهره، ۱۹۵۸م؛
(۵)ابن سینا، التعلیقات، به كوشش عبدالرحمان بدوی، قاهره، ۱۹۷۳م؛
(۶)ابن سینا، «التعلیقات على حواشى كتاب النفس لارسطاطالیس«، «رسائل خاصه»، «شرح اثولوجیا»، «المباحثات»، ارسطو عندالعرب، به كوشش عبدالرحمان بدوی، كویت، ۱۹۷۸م؛
(۷)ابن سینا، حى بن یقظان، ترجمه و شرح فارسى منسوب به جوزجانى، به كوشش هانری كربن، تهران، ۱۳۶۶ش؛
(۸)ابن سینا، دانشنامه علایى، الهیات، به كوشش محمد معین، تهران، ۱۳۳۱ش؛
(۹)ابن سینا، دانشنامه علایى، طبیعیات، به كوشش محمد مشكوه، تهران، ۱۳۳۱ش؛
(۱۰)ابن سینا، رساله اضحویه، به كوشش سلیمان دنیا، قاهره، ۱۹۴۹م؛
(۱۱)ابن سینا، «رساله العروس»، به كوشش شارل كونس، مجله الكتاب، قاهره، ۱۹۵۲م، س ۷، شم ۴؛
(۱۲)ابن سینا، «رساله فى اجرام العلویه»، تسع رسائل، بمبئى، ۱۳۱۸ق؛
(۱۳)ابن سینا، الشفاء، الهیات (۱)، به كوشش جورج قنواتى و سعید زاید، همان (۲)، به كوشش محمدیوسف موسى و دیگران، قاهره، ۱۹۶۰م؛
(۱۴)ابن سینا، الشفاء، طبیعیات، سماع طبیعى، به كوشش سعید زاید، قم، ۱۴۰۵م؛
(۱۵)ابن سینا، الشفاء، النفس، به كوشش قنواتى و سعید زاید، قاهره، ۱۹۷۵م؛
(۱۶)ابن سینا، الشفاء، منطق، برهان، به كوشش ابوالعلاء عفیفى، قاهره، ۱۹۵۶م؛
(۱۷)ابن سینا، الشفاء، منطق، مدخل، به كوشش قنواتى و دیگران، قاهره، ۱۹۵۲م؛
(۱۸)ابن سینا، عیون الحكمه، به كوشش عبدالرحمان بدوی، كویت، ۱۹۸۰م؛
(۱۹)ابن سینا، القانون، بولاق، ۱۲۹۴ق؛
(۲۰)ابن سینا، منطق المشرقیین، قاهره، ۱۹۱۰م؛
(۲۱)ابن سینا، النجاه، به كوشش محیى‌الدین صبری كردی، قاهره، ۱۹۳۸م؛
(۲۲)ابن سینا، «النُّكَت و الفَوائد»؛
(۲۳)ارسطو، فى النفس، به كوشش عبدالرحمان بدوی، كویت، ۱۹۸۰م؛
(۲۴)ارسطو، متافیزیك، ترجمه شرف‌الدین خراسانى، تهران، ۱۳۶۶ش؛
(۲۵)ارسطو، منطق، به كوشش عبدالرحمان بدوی، كویت، ۱۹۸۰م؛
(۲۶)اسكندر افرودیسى، «مقاله فى العقل على رأی ارسطاطالیس»، شروح على ارسطو مفقوده فى الیونانیه، به كوشش عبدالرحمان بدوی، بیروت، ۱۹۸۶م؛
(۲۷)عبدالرحمان بدوی، التراث الیونانى، كویت، ۱۹۸۰م؛
(۲۸)ابوالفضل بیهقى، تاریخ بیهقى، به كوشش على‌اكبر فیاض، تهران، ۱۳۵۰ش؛
(۲۹)على بن زید بیهقى، تَتّمه صِوان الحِكمه، به كوشش محمد شفیع، لاهور، ۱۳۵۱ق؛
(۳۰)ابومنصور ثعالبى، یتیمةالدهر، به كوشش محمد محیى‌الدین، قاهره، ۱۹۵۶م؛
(۳۱)جوزجانى، دیباچه بر الشفاء، منطق، مدخل (ابن سینا در همین مآخذ)؛
(۳۲)غیاث‌الدین خواندمیر، دستور الوزراء، به كوشش سعید نفیسى، تهران، ۱۳۵۵ش؛
(۳۳)یحیى بن حبش سهروردی، «المشارع و المطارحات»، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، به كوشش هانری كربن، تهران، ۱۳۵۵ش؛
(۳۴)شهمردان بن ابى الخیر، نزهت نامه علائى، به كوشش فرهنگ جهانپور، تهران، ۱۳۶۲ش؛
(۳۵)محمد فارابى، كتاب الحروف، به كوشش محسن مهدی، بیروت، ۱۹۸۶م؛
(۳۶)محمد فارابى، رساله فى العقل، به كوشش موریس بویژ، بیروت، ۱۹۳۸م؛
(۳۷)محمد فارابى، كتاب الفصوص، حیدرآباد دكن، ۱۳۴۵ق؛ قرآن كریم؛
(۳۸)ویلیام گلمن، «زندگانى ابن سینا»؛
(۳۹)مفضل مافروخى، محاسن اصفهان، به كوشش جلال‌الدین تهرانى، تهران، ۱۳۱۲ش؛
(۴۰)مجمل التواریخ و القصص، به كوشش ملك الشعراء بهار، تهران، ۱۳۱۸ش؛
(۴۱)محمد بن منور، اسرار التوحید، تهران، ۱۳۱۳ ش؛
(۴۲)یحیى مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن سینا، تهران، ۱۳۳۳ش؛
(۴۳)احمد نظامى عروضى، چهار مقاله، به كوشش محمد قزوینى، لیدن، ۱۹۰۹م؛
(۴۴)جلال‌الدین همایى، «رابطه ابن سینا با اصفهان»، جشن نامه ابن سینا، تهران، ۱۳۳۴ش؛
(۴۵)یاقوت، بلدان.
