آثار المدینة المنوره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آثار المدینة المنوره، کتابی معاصر در آثار و تاریخ محلی مدینه منوره، نوشته
عبدالقدوس بن قاسم بن محمد انصاری (۱۳۲۴-۱۴۰۳ق.) است.
نویسنده، متولد ۱۳۲۴ق. در
مدینه است. در سال ۱۳۴۱ق. تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و پس از مدتی به
مکه رفت و در مجله‌ام القری به کار پرداخت. در سال ۱۳۵۵ق. در
جده ،
مجلة المنهل را تاسیس نمود و در دوران
ملک عبدالعزیز ، مدتی مسئولیت امور مالی دفتر ریاست مجلس وزرای جده را نیز بر عهده داشت.
از وی حدود ۳۵ کتاب منتشر گشته؛ از جمله: التاریخ المفصل للکعبة المشرفة قبل الاسلام که به فارسی ترجمه شده است (
اصفهان ، چهارباغ، ۱۳۸۴ش.) ،
مع ابن جبیر فی رحلته ، و
تحقیق الامکنة فی الحجاز و تهامه . وی در مجلات
عربستان ، به ویژه
المنهل و العرب مقالاتی نگاشته است.
کتاب آثار المدینة المنوره، حاصل هشت سال تحقیقات کتابخانه‌ای و میدانی نویسنده است و مرجع بسیاری از آثار مدینه شناسی بوده که نویسنده در مقدمه از آن‌ها یاد کرده است.
کتاب به رغم حجم اندک، حاوی اطلاعاتی فراوان درباره پیشینه اجتماعی، سیاسی، معماری، جغرافیایی، ادبی و تاریخی مدینه است.
از امتیازهای کتاب، نشان دادن جایگاه دینی و تاریخی آثار مدینه، بهره گیری گسترده از منابع روایی و سیر
، بررسی تغییرات بیشتر آثار مدینه در طول تاریخ، مقایسه وضع نخستین آن‌ها با وضع کنونی و طرح مباحث لغوی دربارة ضبط صحیح نام‌های خاص است.
حذف اطلاعات مربوط به ویرانگری آثار مذهبی و تاریخی در دوران سعودی و ارائه اطلاعاتی بدون منبع ذیل هر یک از آن‌ها و بسنده کردن به ذکر نام این منابع در فهرست منابع پایان کتاب بدون مشخصات کتاب شناختی، از ویژگی‌های این کتاب است.
در این کتاب، آثار مدینه در ۱۰ بخش (قسم) بررسی شده‌اند و هر بخش شامل چندین موضوع است. در ابتدای هر بخش، یک درآمد (تمهید) می‌آید که خواننده را به گونه اجمالی با موضوع آشنا می‌کند.
بخش‌های ده گانه کتاب عبارت‌اند از: خانه‌ها، قصرها، قلعه‌ها، مسجدها، مکان‌های تاریخی، بلاط‌ها (زمین‌های سنگ فرش)، کوه‌ها و سنگلاخ‌ها، وادی‌ها، چاه‌ها، و چشمه‌ها.
در بخش یکم، خانه‌های کلثوم بن هدم، سعد بن خیثمه،
ابوایوب انصاری ،
عبدالله بن عمر ،
امام جعفر صادق -علیه السلام -،
عثمان بن عفان ،
ابوبکر ،
ریطه بنت ابی عباس ،
خالد بن ولید و
مروان بن حکم را معرفی می‌کند.
در بخش دوم، به معرفی قصرهای
سعید بن عاص و قصر و نیز سد
عاصم بن عمرو پرداخته، از موقعیت مکانی و اهمیت بنای آن‌ها سخن می‌گوید.
در بخش سوم، به سه قلعه مهم اشاره می‌کند: قلعه کعب بن اشرف، قلعه
ضحیان و قلعه
ابودجانه ساعدی انصاری .
در بخش چهارم، تاریخ، تعمیر و بازسازی مساجد
مدینه به ویژه
مسجدالنبی را به تفصیل شرح می‌دهد و در همین جا از ساخت و سازهای جواد اصفهانی (م. بعد ۵۶۰ق.) نیز یاد می‌کند.
در بخش پنجم، به زمین‌های سنگ فرش یا هموار شده مدینه می‌پردازد. علت پرداختن به این موضوع، اهمیت این راه‌ها و زمین‌ها در توسعه و تمدن شهرها در قرون گذشته است. به همین مناسبت از هموارسازی راه‌ها در دوران سعودی نیز یاد می‌کند.
در بخش ششم، از
سقیفه بنی ساعده آغاز می‌کند و سپس مکان‌هایی مانند
خندق و
بازار مدینه و
بقیع را شرح می‌دهد.
در بخش هفتم، به شرح کوه‌های مهم و تاریخی مدینه، مانند
احد و
عینین می‌پردازد و از نقش آن‌ها در رخدادهای تاریخی مدینه سخن می‌گوید.
در بخش هشتم، وادی‌های اطراف مدینه، مانند
عقیق و
قنات و مناطق سیل خیز
را با بررسی تاریخی و جغرافیایی معرفی می‌کند.
در بخش نهم، درباره چاه‌های معروف مدینه که
آب آشامیدنی و کشاورزی شهر را در خود ذخیره می‌کردند، سخن می‌گوید.
در بخش دهم نیز به توضیح چشمه‌های مدینه می‌پردازد. اکنون در مدینه نه چشمه جاری است که معروف‌ترین آن‌ها
چشمه ارزق یا زرقاء است.
به گفته نویسنده، چشمه
شهداء که
حفر آن را به
معاویه نسبت می‌دهند، تا نیم قرن پیش جاری بوده است.
کتاب آثار المدینة المنوره، نخستین بار به سال ۱۳۵۳ق. در چاپخانه الترقی
دمشق چاپ شد
و تا کنون پنج بار به چاپ رسیده که آخرین آن‌ها به سال ۱۴۲۰ق. از سوی مطبعة دار
مجلة المنهل در مدینه بوده است. از چاپ سوم به بعد، کتاب با تغییراتی جزئی، از جمله اعراب گذاری کلمات مشکل و برخی حذف و اضافات، منتشر شده است.
(۱) مجلة العرب، ریاض، نشر دار الیمامه، ۱۴۰۹ق.
(۲) نشرالریاحین، عاتق بن غیث البلادی، دار مکه، ۱۴۱۵ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«آثار المدینة المنوره».
