آداب ناصری خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آدابِ ناصری، كتابی در موضوعات گوناگون اخلاق عملی به نظم ونثر و به زبان فارسی، نوشته محمد ابراهيم خان محلاتی متخلص به «خلوتی» ملقب به «صديق خلوت» و مشهور به «چُرتی» (ز ۱۲۵۲ق/۱۸۳۶م و زنده در زمان مظفرالدين شاه قاجار)، فرزند ميرزا احمد محلاتی (خواهرزاده آقاخان اول). نويسنده در دربار ناصرالدين شاه سمت غلام بچه باشی و عنوان پيشخدمتی داشته است. وی اين كتاب را در ۱۳۰۳ق/۱۸۸۶م نوشته و به ناصرالدين شاه قاجار پيشكش كرده است. بر اين كتاب محمد حسن خان اعتمادالسلطنه وزير انطباعات ناصری مقدّمه‌ای در ۱۳۰۵ق/۱۸۸۸م نگاشته كه در حاشيه صفحه‌های اول و دوم آن درج شده است. متن كتاب پس از يك مقدمه چند صفحه‌ای، حاوی مطالب و موضوعات گوناگون اخلاقی است و فصل‌بندی ويژه‌ای ندارد. نويسنده موضوعاتی را مطرح ساخته و گاه برای اثبات نظر خود اشعار و داستان‌هايی نيز نقل كرده است. در مقدمه از چگونگی تأليف اين كتاب بحث شده و نكاتی از شرح زندگی نويسنده در آن به اختصار آمده است. اين كتاب در حقيقت، جُنگی از امثال و حكم است كه به لباس پند و اندرز بر زبان نويسنده جاری شده است. جملات و بندهای آن كوتاه، و موضوعات ان به زبانی ساده و خالی از تعقيد نگارش يافته است. از پاره‌ای مضامين كتاب چنين بر می‌آيد كه نويسنده به صوفيان نعمه‌اللّهی گرايشی داشته است (خلوتی، ص۴۸). او كه عنوان رسمی در دربار شاه داشته، ضمن اندرز به جوانان، آنان را از مخالفت با شاه و دولت و قانون‌های موجود بر حذر داشته و هراسانده است. به نظر وی مخالفان سياسی دولت حاكم، افراد شروری هستند كه دولتمردان ناگزيرند آنان را برانند و در صورت لزوم به چوبه دار بسپارند. او بهترين راه را برای سلامت و آرامش خيال، پناه گرفتن در دامان دولت مستقّر و نيز دين دانسته است (خلوتی، ص۴۸ـ۴۹). ستايش تنها پادشاهان را رواست و برای ديگران ننگی نابخشودنی است. درگيری با زبردستان مايه پايمال شدن است. پس بايد از آن دوری جست.
اين كتاب را می‌توان آيينه تمام نمای اعتقادات اخلاقی طبقه فرداست جامعه آن روزگار دانست. نويسنده كه خود را در جرگه اين طبقه و مدافع حقوق آنان می‌داند، با آگاهي‌هايی كه داشته، به خوبی توانسته است نظريات اخلاقی و سياسی اين طبقه را در قالب حمايت از اخلاق جامعه بيان كند و همه را به پيروی از آن فراخواند. گويا مؤلّف اين كتاب را بيش از يك بار تحرير كرده است. بر حسب آگاهی‌هايی كه مُشار به دست می‌دهد، كتاب ياد شده تاكنون سه بار به چاپ رسيده است: ۱۳۰۱ق/۱۸۸۴م، حدود ۱۳۰۵ق/۱۸۸۸ و ۱۳۲۲ق/۱۹۰۴م در ضمن مجموعه‌البلاغه. اين مجموعه از دو كتاب نويسنده تشكيل يافته است: آداب ناصري و ديوان مظّفری؛ كتاب اخير منظوم و در مدح مظفرالدين شاه است.
فهرست منابع:
(۱) آقابزرگ، الذّريعه، ج۱، ص۳۱و ج۱۳، ص۲۶؛
(۲) بامداد، مهدی، تاريخ رجال ايران، تهران، زوّار، ۱۳۴۷ـ۱۳۵۳ش،ج۲، ص۴۳۵_۴۳۶و ج۳، ص۲۹۶_۲۹۷؛
(۳) خلوتی، محمدابراهيم محلاتی، آداب ناصری، تهران، مطبعة دارالفنون، جم ؛
(۴) مُشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، ج۱، ص۵۳؛
(۵) مُشار، خانبابا، مؤلفين كتب چاپی؛
