آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آیت‌الله العظمی سید محمدرضا گلپایگانی (۱۳۱۶-۱۴۱۴ه.ق/۱۲۷۸-۱۳۷۲ش)، از علمای بزرگ
شیعه و از مراجع تقلید در عصر معاصر بود که پس از درگذشت
آیت‌الله بروجری به مرجعیت رسید.
آیت‌الله گلپایگانی، علوم دینی را در
اراک و
قم نزد
حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی،
میرزای نائینی،
سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ
محمدرضا مسجدشاهی اصفهانی، حاج
شیخ ابوالقاسم کبیر، آیت‌الله بروجردی،
آقا ضیاءالدین عراقی و شیخ
محمدحسین غروی اصفهانی و دیگران بهره برد.
آیت‌الله گلپایگانی، از یاران و حامیان
امام خمینی در مبارزه با
رژیم شاه بود و با پیام‌ها، اعلامیه‌ها، سخرانی‌ها و اقدامات دیگر تا سقوط شاه به مبارزه پرداخت. پس از پیروزی
انقلاب اسلامی ایران نیز از حامیان انقلاب و رهبری امام خمینی بود.
آیت‌الله گلپایگانی خدمات فرهنگی و اجتماعی بسیاری داشته‌اند، از جمله آنها تاسیس بیمارستان، دارالقران الکریم، مدارس علمیه، مجمع جهانی اسلامی در لندن، مؤسسه خیریه حضرت ولی عصر و خدمات دیگر می‌باشد. از ایشان تالیفات بسیاری به جا مانده است.
![آیت الله گلپایگانی]()
سید محمدرضا، در هشتم
ماه ذیقعده ۱۳۱۶ ق در بخش گوگد
گلپایگان، به دنیا آمد، به مناسبت تقارن ولادتش با سالروز ولادت امام هشتم
حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) نامش را «محمدرضا» و کنیه‌اش را ابوالحسن و لقبش را هبة‌الله نهادند. پدرش آقا سید محمدباقر امام، عالمی معروف به
زهد و
تقوا، و پای‌بند به آداب و
مستحبات دینی و کوشا در
امر به معروف و نهی از منکر بود که هم‌اینک مرقدش مورد احترام و زیارت مردم است.
محمدرضا در سه سالگی، مادر، و در نه سالگی، پدرش را از دست داد.
سید محمدرضا تحصیلات ابتدایی را در
مکتب‌خانه گذراند. در نوجوانی
ادبیات عرب را نزد
آیت‌الله محمدتقی گوگدی (م۱۳۵۳ ق) فرا گرفت. سپس نزد
آیت‌الله سید محمدحسن خوانساری (م ۱۳۳۷ ق) ـ برادر مهتر
آیت‌الله العظمی سید احمد خوانساری ـ ادبیات و بخشی از سطوح را آموخت.
نوزده ساله بود که به سوی اراک رفت و در مدرسه آقا سید ضیاءالدین به تکمیل سطوح عالیه پرداخت و در ۱۳۳۷ ق. در درس
خارج فقه و اصول آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (م ۱۳۵۵ ق) حضور پیدا کرد و تا سال ۱۳۴۰ ق در آن شهر از آن مرجع بزرگ بهره برد.
در بیست و چهار سالگی در پی مهاجرت استادش آیت‌الله حائری به قم و تأسیس حوزه علمیه در آن شهر، به قم آمده و در
مدرسه فیضیه سکونت گزید و درس‌ها را با آیت‌الله سید احمد خوانساری به
مباحثه نشست. استاد با مشاهده استعداد و فهم شاگرد او را در شمار اصحاب خاص و هیأت استفتا قرار داد و «تصحیح کتاب الصلاه» خود را به او و
آیت‌الله محمدعلی اراکی واگذار نمود. ایشان نیز تا پایان عمر استاد (۱۳۵۵ ق) ملازم درس ایشان بود.
ایشان در سال ۱۳۴۱ ق. در قم به مدت هشت ماه از محضر آیات عظام میرزای نائینی و آقای سید ابوالحسن اصفهانی استفاده برد. از دیگر اساتید او می‌توان از آیات عظام شیخ محمدرضا مسجدشاهی اصفهانی، حاج شیخ ابوالقاسم کبیر، آیت‌الله بروجردی، آقا ضیاءالدین عراقی و شیخ محمدحسین غروی اصفهانی نام برد.
وی از آیت‌الله بروجردی
اجازه اجتهاد و از مرحوم
شیخ عباس قمی و
آقا شیخ محمدرضا اصفهانی اجازه نقل روایت اخذ کرده است.
از آغاز ورود به قم در سال ۱۳۴۰ ق. به تدریس کتاب‌های
رسائل،
مکاسب و
کفایة الاصول اشتغال ورزید و پس از وفات استادش آیت‌الله حائری تدریس
خارج فقه و اصول را شروع نمود ایشان در طول بیش از هفتاد سال تعلیم دانش اهل بیت، صدها تن از علما را به جامعه اسلامی تحویل داده است.
برخی از زبده‌ترین شاگردان ایشان عبارتند از: حضرات آیات و حجج اسلام
مرتضی حائری یزدی،
عبدالرحیم ربانی شیرازی،
مرتضی مطهری؛
محمدعلی قاضی طباطبایی،
سید اسدالله مدنی،
محمد مفتح؛
سید محمد حسینی بهشتی،
حسینعلی منتظری،
علی مشکینی؛
ناصر مکارم شیرازی،
سید محمدعلی علوی گرگانی،
علی احمدی میانجی؛
جعفر سبحانی،
لطف‌الله صافی گلپایگانی،
حسن حسن‌زاده آملی؛
محمد مؤمن،
رضا استادی،
سید محسن خزاری،
علی کریمی جهرمی؛
احمد صابری همدانی،
حسین شب زنده‌دار،
علی افتخاری گلپایگانی؛
مجدالدین محلاتی،
احمد جنتی،
مرتضی مقتدائی،
علی‌پناه اشتهاری؛
محسن حرم‌پناهی،
جلال طاهر شمس گلپایگانی،
محمد واعظ‌زاده خراسان؛
سید محمدباقر ابطحی،
احمد آذری قمی،
محمدتقی ستوده؛
غلامرضا صلواتی،
علی نیری همدانی،
علی ثابتی همدانی،
سید مهدی یثربی کاشانی.
آیت‌الله العظمی گلپایگانی از بدو حرکت روحانیت به رهبری امام راحل، به مبارزات خویش با استبداد پرداخت و نخستین اعلامیه اعتراض به لایحه ننگین «
انجمن‌های ایالتی و ولایتی» در مهرماه
۱۳۴۱ ش از سوی ایشان صادر شد و به دنبال آن بود که پیام‌ها و بیانیه‌های ایشان تا سقوط
رژیم پهلوی ادامه یافت (بسیاری از آنها در جلد اول کتاب «اسناد انقلاب اسلامی» گرد آمده است.)
برخی از اقدامات آن جناب در برابر رژیم شاه عبارتند از:
(۱) سرباز زدن از ملاقات با
شاه و نخست وزیران و فرستادگان دربار؛
(۲) تحریم برنامه اوقاف و اعلامیه علیه معاملات و همکاری با سازمان اوقاف؛
(۳) قطع
شهریه کسانی که با اوقاف همکاری می‌نمودند و
تحریم امامت جماعت و گوش‌دادن به سخنرانی آنان،
(۴) حرام شمردن خرید و فروش و مصرف و توزیع گوشت‌های وارداتی از خارج و قبول نکردن وجوهات فروشندگان آنان (هر چند می‌شد تحت عنوان
مال مخلوط به حرام خمس آن را پذیرفت)؛
(۵) اعتراض شدید و پیام کوبنده علیه تغییر
تاریخ هجری به تاریخ شاهنشاهی؛
(۶) مخالفت صریح با
حزب رستاخیز و تحریم شرکت مسلمانان در آن؛
(۷) مخالفت صریح با طرح امتحان دولت از طلاب و انکار صلاحیت آنان برای این امر که باعث عقب‌نشینی دولت وقت و مصون ماندن حوزه از این طرح ننگین شد؛
(۸) اعتراض شدید علیه گسترش بی‌بند و باری و فساد و
فحشا و رواج منکرات و فرستادن نامه سرگشاده به شاه و تذکر عواقب وخیم آن؛
(۹) اعتراض و مخالفت بسیار شدید علیه سینما در شهر قم و تعطیل نمودن درس و نماز جماعت خویش به مدت یک هفته؛
(۱۰) مخالفت و اعتراض علیه تاجگذاری شاه و انتخاب ولیعهد؛
(۱۱) پیام در جهت تجلیل از مقام
شهید سعیدی و اعلام مجلس ختم برای ایشان در مسجد امام؛
(۱۲) تجلیل از مقام مرحوم
حاج آقا مصطفی خمینی و تشکیل دو مجلس ختم در مسجد اعظم و شکستن سدّ رعب و ممنوعیت برپایی مجالس بزرگداشت و مطرح شدن نام امام خمینی در آن مراسم؛
(۱۳) پی جویی حال تبعیدشدگان و سرکشی به خانواده‌های آنان؛
(۱۴) حمایت از مقام و موقعیت امام خمینی و به ویژه در برابر اهانت روزنامه اطلاعات به امام راحل و تأکید بر مقاومت روحانیت و پیگیری اعتراض‌ها و راهپیمایی‌ها و صدور اعلامیه‌های روشنگرانه و کوبنده در لحظات حساس (به گونه‌ای که امام بدیشان فرموده بودند: اعلامیه‌هایی که حضرت عالی به تنهایی صادر می‌کنید، نقش بسزایی در پیشبرد مبارزات ملت مسلمان دارد) و دلجویی و تأیید علمای مبارز شهرستان‌ها.
این اقدامات باعث شد که مزدوران رژیم برای لطمه‌زدن به ساحت ایشان از هیچ کاری فرو گذار نکنند و دو بار (سوم فروردین ۱۳۴۲ در
مدرسه فیضیه و ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۷ ش) به سوی ایشان حمله کرده، قصد ضرب و جرح آن مرجع را داشتند که لطف خدا و جانفشانی‌های اطرافیان باعث حفظ ایشان شد.
پس از پیروزی انقلاب نیز هماره در جهت تأیید کامل مواضع امام خمینی و تقویت موقعیت ایشان به عنوان رهبر نظام و فرا خواندن مردم بر پیروی کامل از حضرت امام، توصیه به افراد صالح برای شرکت در مناصب دولتی، طرح مباحث مورد نیاز حکومت اسلامی در
درس خارج فقه (قضا، حدود و شهادات)، شرکت در مراسم انتخابات، صدور پیام‌های گوناگون مبنی بر شرکت مردم در انتخابات، تقویت دولت اسلامی و حرام شمردن مخالفت با دستورها و مقررات دولت و نهی از فروش اجناس قاچاق، حمایت مادی و معنوی از رزمندگان اسلام در طول
جنگ تحمیلی و ارسال هیألت‌های مختلف به جبهه‌های نبرد و اجازه مصرف ثلث در مصرف جبهه‌ها و برعهده گرفتن ساختمان مراکز درمانی و بهداشتی استان‌های زلزله‌زده در زلزله خرداد ۱۳۶۹ و دهها اقدام دیگر، فعال بودند.
مرجع بزرگ شیعه علاوه بر تدریس و تربیت عالمان دین، تألیف،
فتوا، رهبری و روشنگری جامعه شیعه به بنیان نهادن دهها مؤسسه فرهنگی و دینی در گوشه و کنار
جهان و آبادانی صدها
مسجد و مدرسه در سراسر کشور دست یازید که برخی از آنها عبارتند از:
۱. دارالقرآن الکریم: اولین مؤسسه قرآنی کشور است که در سال ۱۳۵۲ پا گرفت و به کار چاپ و نشر
قرآن مجید، ترجمه دقیق قران، بررسی اغلاط ترجمه‌های موجود و تصحیح آنها، تشکیل موزه قرآن، گردآوری نسخه‌های خطی و چاپی قرآن، تشکیل کتابخانه تخصصی قرآن، چاپ و توزیع کتاب‌های قرآن، نشر مجله «رساله القرآن و پیام قرآن» و تشکیل «کنفرانس علوم و مفاهیم قرآن» و چاپ مجموعه مقالات و سخنرانی‌های آن پرداخته است؛
۲. بیمارستان: که با بخش‌های قلب، جراحی، زایمان، اورژانس، داخلی، اطفال، اعصاب و رادیولوژی یکی از بزرگترین بیمارستان‌های کشور به شمار می‌رود و تاکنون منشأ خدمات بسیار به روحانیون و مردم و رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی بوده است؛
۳.کتابخانه: که با داشتن حدود یکصد هزار جلد کتاب چاپی و دوازده هزار جلد کتاب خطی یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های کشور به شمار می‌رود؛
۴. مجمع جهانی اسلامی در
لندن؛
۵. مرکز معجم المسائل الفقهیه؛
۶. مسجد عظیم و باشکوه ـ در قم؛
۷. بیمارستان زنان و زایشگاه حضرت ولی عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در قم؛
۸. مدرسه علمیه در
گلپایگان؛
۹. مدرسه امام مهدی (علیه‌السلام) در قم؛
۱۰. مدرسه علمیه که اینک در کنار
مسجد اعظم و
مدرسه فیضیه، سه قطب عمده تدریس در
حوزه علمیه قم به حساب می‌آید و روزانه صدها طلبه در آن‌جا به تحصیل فقه و اصول می‌پردازند؛
۱۱. دار الایتام؛
۱۲. مؤسسه خیریه حضرت ولی عصر (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف).
مرجع بزرگ شیعه دربردارنده
فضایل اخلاقی و کمالات نفسانی بود.
ویژگی‌های بارز ایشان عبارتند از:
زهد و بی‌اعتنایی به جلوه‌های دنیا،
تواضع، بهره‌وری از فرصت‌ها، تجلیل از مقام فقها و مراجع معاصر، تشویق عالمان و نویسندگان، اهتمام بسیار به
حفظ و
قرائت قرآن (به‌طوری که در هر شبانه‌روز با تمام گرفتاری‌ها دو نوبت قرآن تلاوت می‌فرمود).
عشق به ساحت
ائمه اطهار (به گونه‌ای که سال‌ها ـ حتی پس از مرجعیت ـ به
منبر تشریف برده، اخبار
آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، را به گوش مردمان می‌رساندند و روزهای
عاشورا را
روضه می‌خواندند و در عزای امامان بشدت می‌گریستند و به
زیارت مرقد آنان مکرر مشرف می‌شدند.
تقیّد بسیار به
مستحبات و ترک
مکروهات، از آن جناب زنده‌کننده مراسم
اعتکاف در سراسر
ایران و ترویج کننده عزاداری فاطمیّه دوم یاد می‌شود. احترام بسیار به استاد (که همیشه پیش از درس فاتحه‌ای برای استادش قرائت می‌فرمود و به استادزاده خویش مرحوم
آیت‌الله مرتضی حائری ـ با این‌که شاگردش بود ـ بسیار احترام می‌نهاد).
درس‌های آیت‌الله گلپایگانی را عده بسیاری به رشته تحریر در آورده‌اند، آنهایی که به چاپ رسیده است عبارتند از:
۱. کتاب الحج، سه جلد تاکنون؛
۲.
الهدایه الی من له الولایه، درباره
ولایت فقیه؛
۳.
نخبة الاشارات فی احکام الخیارات. (هر سه از آقای
احمد صابری همدانی)؛
۴. کتاب القضاء در دو جلد؛
۵. کتاب الشهادات؛
۶.
بلغة الطالب فی التعلیق علی بیع المکاسب؛
۷.
الدرّ المنضود فی احکام الحدود؛
۸.
نتایج الافکار فی نجاسة الکفار، هر دو از آقای
علی کریمی جهرمی؛
۹. کتاب الطهاره؛
۱۰. کتاب القضاء. هر دو از آقای
هادی مقدس نجفی؛
ایشان در کنار اشتغالات گوناگون از تألیف و تصنیف نیز فروگذار نکرده است. آثار قلمی آن مرجع وارسته عبارتند از:
۱. حاشیه بر
عروة الوثقی؛
۲. حاشیه بر
وسیلة النجاة؛
۳. رساله صلاة الجمعه؛
۴. رساله فی المحرمات بالنسب؛
۵. مسائل الحج؛
۶.
افاضة العوائد، تعلیقه بر
درر الاصول مرحوم حائری؛
۷. رساله در عدم تحریف قرآن؛
۸. کتاب الطهاره؛
۹. کتاب الحج؛
۱۰. کتاب الحدود؛
۱۱. صلاه الجمعه؛
۱۲. حواشی بر ملحقات عروة الوثقی.
آیت‌الله العظمی گلپایگانی در طول سی و دو سال مرجعیت، یکی از ارکان فقاهت بودند و روزانه
استفتائات گوناگون از سراسر جهان به محضر ایشان فرستاده می‌شد و از همین رهگذر در تمام ابواب فقه
فتوا داده‌اند و هم‌اینک مجموعه‌های بسیاری از فتاوای او در دسترس است که عبارتند از:
۱. منتخب الاحکام (با ترجمه انگلیسی)؛
۲. مختصر الاحکام (با ترجمه عربی و اردو)؛
۳. توضیح المسائل (این کتاب بیش از هشتاد بار به چاپ رسیده و به زبان‌های اردو، چینی، ترکی آذری و ترکی لاتین ترجمه شده است)؛
۴. مجمع المسائل، ۳ جلد و در برگیرنده تمام ابواب فقه از طهار تا دیات است؛
۵. مناسک حج (با ترجمه عربی، اردو، روسی و انگلیسی)؛
۶. احکامی از حج؛
۷. سؤال و جواب درباره مسائل حج؛
۸. آداب و احکام حج؛
۹. دلیل الحاج؛
۱۰. احکام عمره؛
۱۱.
هدایة العباد (به عربی و در برگیرنده حاشیه ایشان بر عروة الوثقی، وسیلة النجاة، توضیح المسائل و برخی از استفتائات در دو جلد؛
۱۲. رساله امر به معروف و نهی از منکر و مسائل اجتماعی اسلام؛
۱۳. مسائل نماز خوف و مطارده و احکام جبهه.
سرانجام پس از طی بیماری کوتاه مدت، در ۹۶ سالگی در شامگاه روز
پنجشنبه ۱۸ آذر ۱۳۷۲ (۲۴
جمادی‌الثانی ۱۴۱۴ ق.) دار فانی را وداع کفت.
مردم در سوگ آن مرجع بزرگ به سوگواری پرداختند و از سوی دولت هفت روز عزای عمومی و یک روز تعطیل اعلام گردید و مجالس بزرگداشت مقام علمی ایشان در گوشه و کنار جهان و جای‌جای
کشور ایران تا مدت‌ها ادامه یافت. پیکر آن مرجع بزرگ
روز جمعه نخست در
تهران با حضور صدها هزار نفر و با شرکت
رهبر معظم انقلاب تشییع شد و پس از پنج ساعت راهپیمایی به
قم انتقال یافت و سپس در
روز شنبه ۲۰
آذر با حضور پرشکوه مردم قم تشییع و
نماز به امامت
آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی ـ داماد آن مرحوم ـ بر ایشان خوانده شد و آن‌گاه در مسجد بالا سر
مرقد حضرت معصومه (علیهاالسلام)، در جوار تربت استادش به خاک سپرده شد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی آیت‌الله خامنه‌ای در بخشی از پیام خویش چنین فرمودند:
این شخصیت والای کهنسال، در میان مراجع عظام تقلید، یکی از موفق‌ترین و سعادتمندترین‌ها بودند.
۳۲ سال
مرجع تقلید، حدود ۷۰ سال مدرس
حوزه علمیه قم و حدود ۸۵ سال سرگرم فرا گرفتن و آموختن فقه آل محمد (علیهم السلام) بودند.
«اولین مدرسه علوم دینی به سبک جدید را ایشان در قم تأسیس نمودند. اولین مؤسسه بزرگ قرآنی را ایشان در قم بنیان نهادند. اولین فهرست بزرگ فقهی و حدیثی با استفاده از دانش و اختراعات جدید بشری را ایشان پدید آوردند. صدها مدرسه و مسجد و مؤسسه
تبلیغ دین در سراسر کشور و در کشورهای دیگر بنیاد کردند. هزاران شاگرد را از
فقه پخته و عمیق خود بهره‌مند ساختند. بسیاری آراء و نظرات فقهی که حاکی از روشن‌بینی و ذهن نوگرای ایشان بود ارائه کردند و بالاتر از همه با منش و رفتار پرهیزکارانه و با طهارت و تقوایی که می‌توانست برای علما و فقها، الگویی زنده و ملموس باشد، عمری پر برکت را به نزاهت کامل گذرانیدند.
آن بزرگوار یکی از اسطوانه‌های انقلاب و
نظام جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌آید. در دوران اختناق و در مقابله با حوادث سهمگین سال‌های تبعید
امام خمینی (قدس‌سره) مواردی پیش آمد که صدای این مرد بزرگ تنها صدای تهدید کننده‌ای بود که از حوزه علمیه قم برخاست و به نهضت شور و توان بخشید. پس از پیروزی انقلاب همواره در قضایای عمومی کشور حضوری بارز و پشتیبانی صریح از نظام جمهوری اسلامی و از مقام منیع رهبری و شخص شخیص امام راحل (قدس‌الله‌نفسه‌الزکیه) داشت و مورد تکریم و احترام بلیغ آن حضرت بود. فقدان این بقیه السلف اعاظم و این ملجأ و مرجع مؤمنان صدمه‌ای بزرگ و ضایعه‌ای جبران ناپذیر است».
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۳/۰۳. •
سایت فرهیختگان تمدن شیعی، برگرفته از مقاله «آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۱/۱۴.
