قاضی عبدالعزیز حلبی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ بَرّاج، سعدالدین ابوالقاسم عبدالعزیز بن نحریر طرابلسی (۴۰۰-۴۸۱ ه.ق/اکتبر ۱۰۸۸م)، معروف به قاضی و ملقب به عزالمؤمنین،
فقیه و
قاضی شیعی امامی در
قرن پنجم هجری قمری بود.
او شاگرد
سید مرتضی و
شیخ طوسی، و نماینده شیخ طوسی در بلاد
شام بود كه چندین سال منصب قضا را در
طرابلس بر عهده داشت. از ایشان کتاب‌های فقهی برجای مانده که کتاب
المهذب فی الفقه و
جواهر الفقه را می‌توان نام برد.
شیخ ابوالقاسم عبدالعزیز بن نحریر بن عبدالعزیز بن براج طرابلسی، در
مصر تولد یافت و در آن منطقه رشد و نما كرد تحصیلات خود را ابتدا در زادگاه خویش، سپس در
بغداد ادامه داد تا این‌كه یكی از فقهای نام‌دار و وجهه و اعتبار
شیعه در عصر خویش گردید.
او از علم وسیع و اطلاعات شایسته در زمینه
فقه و
علوم اسلامی برخوردار بوده است و تالیفات فراوان او نشان‌دهنده این وسعت اطلاعات و معلومات می‌باشد.
او در سال ۴۲۹ ه ق به جمع شاگردان علم الهدی پیوست و یكی از خواص شاگردان او قرار گرفت و در محضر او از منزلت و رتبت به سزایی برخوردار شد تا این‌كه سید مرتضی به رحمت ایزدی شتافت، او ملازمت شیخ الطائفه را داشت، تا این‌كه نمایندگی شیخ طوسی را در حدود شام پذیرفت و خود یكی از مردان فقه و فقاهت معروف آن دیار گردید.
او از سوی جلال‌الملک در سال ۴۳۸ قضاوت منطقه طرابلس را پذیرفت و در آن منطقه به رتق و فتق امور مسلمین پرداخت.
مصادر از ذکر تاریخ تولد ابن براج غفلت کرده‌اند در حالی که سال ۴۸۱هق برای تاریخ وفات او اتفاقی است.
با توجه به اینکه عمرش را هشتاد و اندی نوشته‌اند می‌توان گفت که در حدود ۴۰۰ هق به دنیا آمده است.
ابن براج در مصر متولد گردید و در همان‌جا رشد یافت و چون دیرزمانی قضای طرابلس شام را به عهده داشت، به طرابلسی معروف شد.
فقیهان امامی وقتی به نحو مطلق از «قاضی» یاد می‌کنند، مرادشان ابن براج است.
ابن براج نزد اساتید بزرگ کسب علم نموده که به آنها اشاره می‌شود.
آوازه مجلس درس سید مرتضی علم‌الهدی او را به بغداد کشاند.
ابن براج در ۴۲۹ق/۱۰۳۸م در درس وی حاضر شد و ۷ سال یعنی تا زمان درگذشت سید مرتضی نزد او دانش آموخت.
علم الهدی که کمک هزینه دانشجویان را به اندازه شأن علمی‌شان می‌پرداخت، به شیخ طوسی ماهانه ۱۲ و به ابن براج ۸
دینار می‌داد و از این‌رو می‌توان او را برجسته‌ترین و نام‌بردارترین شاگرد علم الهدی، پس از شیخ ابوجعفر طوسی (د ۴۶۰ق/۱۰۶۸م) دانست.
ابن براج پس از درگذشت علم الهدی، در مجلس درس شیخ طوسی شرکت جست و چند سالی نیز در محضر او بود.
افزون بر استادان یاد شده،
شیخ مفید محمد بن نعمان (د ۴۱۳ق/۱۰۲۲م) را نیز با تردید از استادان قاضی می‌شمارند که اگر وی در سال درگذشت شیخ مفید ۱۳ ساله بوده باشد، می‌توان این تردید را موجه دانست.
افندی از خلال کلمات
علامه مجلسی چنین برداشت کرده که
ابوالفتح کراجکی (د ۴۴۹ق/۱۰۵۷م) استاد وی بوده است، ولی شخصاً بر آن است که کراجکی استاد قاضی عبدالعزیز بن ابی‌کامل طرابلسی، شاگرد ابن براج بود و برخی از رجال‌شناسان، پاره‌ای از احوال، کتاب‌ها و حتی لقب آن قاضی را با ابن براج درآمیخته‌اند.
کسان بسیاری از مجلس درس ابن براج بهره جسته و از او حدیث شنیده‌اند که به برخی از آنان اشاره می‌شود:
حسکا بن بابویه جد
منتجب‌الدین،
عبدالجبار مقری رازی،
عبدالرحمان نیشابوری خزاعی،
حسن بن عبدالعزیز جیهانی،
قاضی بن ابی‌کامل طرابلسی،
ابوجعفر محمد حلبی،
زید بن داعی و کمیح.
ابن براج در سال ۴۳۸ق/۱۰۴۶م به عنوان خلیفه شیخ رهسپار طرابلس شام شد.
برخی از نویسندگان برآنند که جلال‌الملک (از فرمان‌روایان
بنی عمار، حک ۴۶۴-۴۹۲ق/ ۱۰۷۱- ۱۰۹۹م) در همین سال او را بر منصب قضا گماشت،
ولی با توجه به زمان روی کار آمدن جلال‌الملک
چنین سخنی درست به نظر نمی‌رسد.
اگر جلال‌الملک درست در آغاز حکومت خود، ابن براج را بر آن منصب گمارده باشد، از آن‌جا که وی تا پایان عمر در طرابلس ماندگار شد،
می‌توان گفت که وی حدود ۱۷ سال قاضی طرابلس بوده است.
از برخی نوشته‌های قاضی می‌توان پی برد که وی در مجلس درس شیخ طوسی یک شاگرد معمولی نبوده، چنان‌که در المهذب مباحثه‌ای را می‌بینیم که میان شیخ با ابن براج رخ داده و شیخ در این گفت‌وگو مجاب گردیده است.
نیز شیخ طوسی در سرآغاز پاره‌ای از نوشته‌هایش
تصریح می‌کند که این کتاب‌ها را به درخواست شیخ فاضل می‌نویسد و
آقا بزرگ طهرانی در حاشیه پاره‌ای از نسخ کتاب
الجمل و العقود وی دیده که مراد از شیخ فاضل، ابن براج است.
نیز به گفته
کاظمینی،
راوندی در
حل العقود تصریح کرده است که شیخ مورد نظر همان ابن براج است.
افزون بر آن اینکه شیخ کتاب جداگانه‌ای به نام مسائل ابن براج پرداخته است.
ابن براج از دانشمندان پرآوازه و معتبر شیعی است که آرای او پیوسته مورد توجه فقیهان بزرگ بوده و غالباً به نظریات او اشاره و استناد شده است، به عنوان نمونه می‌توان به اینان اشاره کرد:
علامه حلی (د ۷۲۶ق/۱۳۲۶م) در
مختلف الشیعه شهید اول (د ۷۸۶ق/۱۳۸۴م) در
القواعد و الفوائد،
الذکری و
الدروس،
فاضل مقداد (د ۸۲۶ق/۱۴۲۳م) در
التنقیح الرائع و
سید جواد حسینی عاملی (د ح ۱۲۲۶ق/۱۸۱۱م) در
مفتاح الکرامه.
بسیاری از فقیهان و محدثان سده‌های بعد در اجازه‌هایی که به برخی از شاگردان خود داده‌اند به شخصیت و آثار او اشاره کرده‌اند.
صاحب
ریحانة الادب درباره او گوید:
شیخ عبدالعزیز بن براج شامی حلبی طرابلسی، مكنی به ابوالقاسم، ملقب به قاضی، موصوف به عزالدین و عزالمؤمنین، از اكابر فقهای
امامیه اواخر قرن پنجم هجرت، از وجوه و اعیان ایشان و از تلامذه سید مرتضی علم‌الهدی بود ماهی هشت دینار (طلای مسكوک هیجده نخود) از طرف سید شهریه داشت به جهت تلمذ و انسی كه با او داشته است، او را خلیفة المرتضی گفته‌اند ابن براج از اساتید معظم خود، سید مرتضی و ابوالفتح کراجكی روایت كرده است و از راویان او شیخ
عبدالجبار مفید رازی است كه در ولایت ری، فقیه امامیه بوده است و جمعی از اكابر وقت نیز از او روایت می كنند قضاوت او در طرابلس بیست یا سی سال ادامه داشته، به همین جهت به لقب قاضی شهرت یافته است.
صاحب
معجم رجال الحدیث، ضمن بازگویی سخن شیخ
منتجب‌الدین رازی در
الفهرست و بازشماری كتاب‌های او، سپس نقل نظر
ابن شهر آشوب و اخیرا بازگویی نظر
سید مصطفی تفرشی در رجال خویش كه همه او را به عنوان آبروی شیعه و فقیه آنان ستوده‌اند، مطلب جدیدی در مورد او ارائه نداده است.
قاضی از نویسندگانی است که نوشته‌هایی در فقه و
کلام پرداخته است.
نوشته‌های به جای مانده او شامل مجموعه‌ای از فتواهای فقهی است که در آن استدلال‌های فقهی و نقد نظرهای دیگر فقیهان بسیار کم به چشم می‌خورد.
چند مورد از آثار ابن براج چاپ شده است.
الجواهر الفقه، در ۱۲۷۶ق/۱۸۹۵م در
تهران در مجموعه‌ای به نام الجوامع الفقهیه چاپ شده است.
در این کتاب حدود ۸۲۰ پرسش در باب‌های گوناگون فقه مطرح و به آنها پاسخ داده شده است.
برخی بر آنند که این کتاب اولین نوشته‌ای است که مسائل فقهی را به صورت پرسش و پاسخ طرح نموده است.
شرح جمل العلم و العمل که شرحی است بر بخش فقهی کتاب جمل العلم و العمل علم‌الهدی.
این کتاب مختصر به بیان احکام
طهارت،
نماز میت،
روزه،
اعتکاف،
حج و
زکات پرداخته است و از ویژگی‌های آن این است که نظرهای فقهی گروهی از
صحابه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
تابعین و فقیهان سده ۱ و ۲ق/۷ و ۸م را در بردارد.
کتاب المهذب چنان‌که از فحوای عبارتی از آن
بر می‌آید، در حدود ۴۶۷ق/۱۰۸۳م نوشته شده است و صاحب مفتاح الکرامه آن را مهذب قدیم در مقابل مهذب
ابن فهد (مهذب جدید) می‌خواند.
۱. حسن التعریف
که
حر عاملی آن را حسن التقریب ضبط کرده است؛
۲. الروضة
که ابن شهر آشوب آن را روضة النفس فی احکام العبادات الخمس نامیده است؛
۳. عماد المحتاج فی مناسک الحاج
که
کنتوری آن را عماد الحاج فی مناسک المحتاج، و
بغدادی آن را الاحتجاج... ضبط کرده است؛
۴. الکامل در فقه؛
۵. العالم در فروع؛
۶. المعتمد؛
۷. المقرب،
که بعضاً به شکل المغرب و یا المعرب ضبط شده است؛
۸. المنهاج؛
۹. الموجز در فقه؛
۱۰. التفسیر.
ابن براج
شب جمعه ۹
شعبان ۴۸۱ ه ق در هشتاد سالگی در طرابلس درگذشت و با شکوه و احترام لازم مدفون گردید.
(۱) آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۲) آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، القرن السادس، به کوشش علینقی منزوی، بیروت، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۳) آقا بزرگ تهرانی، مقدمه بر تبیان شیخ طوسی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۴) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۵) ابن براج، عبدالعزیز، شرح جمل العلم و العمل، به کوشش کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد، ۱۳۵۲ش.
(۶) ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۷) ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰.
(۸) ابن شهر آشوب، محمد بن علی، المناقب، قم، انتشارات علامه.
(۹) اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۰) افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م.
(۱۱) بغدادی، اسماعیل بن محمد امین، هدیة العارفین، استانبول، ۱۹۵۱م.
(۱۲) حر عاملی، محمد بن حسن، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
(۱۳) حسینی عاملی، محمدجواد، مفتاح الکرامة، قم، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۱۴) شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة، چاپ سنگی، ۱۲۶۰ق.
(۱۵) شهید اول، محمد بن مکی، الذکری، چاپ سنگی، ۱۲۷۱ق.
(۱۶) شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفواعد، به کوشش عبدالهادی حکیم، قم، مکتبة المفید.
(۱۷) صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة، بغداد، ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م.
(۱۸) طوسی، محمد بن حسن، رسائل العشر، به کوشش محمد واعظ زاده، خراسانی، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۹) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش آلویس اشپرنگر، بمبئی، ۱۲۷۱ق/۱۸۵۵م.
(۲۰) علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، چاپ سنگی، ۱۳۲۳ق.
(۲۱) فاضل مقداد، التنقیح الرائع، به کوشش حسینی کوه‌کمری، قم، ۱۴۰۴ق.
(۲۲) کاظمینی، اسدالله، مقابس الانوار، تهران، ۱۳۲۲ق.
(۲۳) کنتوری، اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار، به کوشش هدایت حسین، کلکته، ۱۹۳۵م.
(۲۴) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۲۵) مدیر شانه‌چی، کاظم، مقدمه بر شرح جمل.
(۲۶) منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۲۷) نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق.
•
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن براج»، ج۳، ص۹۴۶. •
سایت اندیشه قم، برگفته از مقاله «قاضی عبدالعزیز حلبی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۲/۱۸. •
سایت پژوهه برگرفته از مقاله «ابن براج»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۲/۱۸.
