• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن بها

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


پورْبَهایِ جامی، تاج‌الدین ‌بن‌ بهاءالدین، معروف به ابن‌ بها، متخلص به پوربها و بها، شاعر هزل‌گوی سده ۷ق/۱۳م می‌باشد.


وی اصالتاً از روستای جام در خراسان، و در خانواده‌ای اهل دانش به دنیا آمد.
[۱] اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۱۹۳، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
پدرانش منصب قضای ولایت جام را داشتند. پوربها را نیز نخست برای این شغل تربیت کردند، ولی طبع ظریفش او را به معاشرت با شاعران کشانید.
[۲] سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.

پوربها در هرات دانش‌های ادبی را نزد رکن‌الدین قُبایی و سعید هروی آموخت.
[۳] سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
[۴] سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
[۵] سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
[۶] آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، ج۱، ص۲۹۲، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۷] هدایت، رضاقلی، مجمع‌ الفصحا، ج۲، ص۷۰۱، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.
[۸] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۳۵۶، تهران، ۱۳۶۶ش.


۱.۱ - سفر به تبریز

گفته‌اند که به روزگار سلطنت ارغون‌خان (۶۵۷-۶۷۲ق) همراه خواجه وجیه‌الدین زنگی پسر طاهر فریومدی به تبریز رفت.
[۹] سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
[۱۰] اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۱۹۳، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
[۱۱] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۳، تهران، ۱۳۶۶ش.

پوربها در تبریز با همام تبریزی مشاعره داشت و به دستگاه خواجه شمس‌الدین محمد صاحب دیوان جوینی نزدیک شد و او را مدح کرد.
[۱۲] سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
[۱۳] رازی، امین احمد، هفت اقلیم، ج۲، ص۱۷۹، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
[۱۴] مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ج۱، ص۸۱۶، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.


۱.۲ - مرگ

پوربها در تبریز درگذشت.
[۱۵] علی حسن‌خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، کلکته، ۱۲۹۵ق.
سال مرگ دقیق او معلوم نیست. صفا به دلایلی
[۱۶] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۶، تهران، ۱۳۶۶ش.
نظر تقی‌الدین کاشانی، یعنی ۷۳۲ق/۱۳۳۲م را نادرست می‌داند. اشاره بعضی منابع به وفات پوربها در عهد سلطان ابوسعید گورکان در نیمه دوم سده ۹ق،
[۱۷] صبا، محمدمظفر حسن، تذکره روز روشن، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
[۱۸] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۹، ص۱۵۹.
البته ناممکن می‌نماید. اگر منظور، ایلخان ابوسعید بهادر (حکومت‌ ۷۱۷-۷۳۶ق) بوده باشد هم باید گفت حمدالله مستوفی که تاریخ گزیده را در روزگار این سلطان نگاشته، هیچ اشاره‌ای به مرگ پوربها نکرده است.
فصیح خوافی قصیده‌ای از پوربها، مربوط به زلزله نیشابور در ۶۶۶ق/۱۲۶۸م و بازسازی آن شهر در ۶۶۹ق، نقل کرده است
[۱۹] فصیح‌خوافی، محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۳۳۷، به کوشش محمود، فرخ، مشهد، ۱۳۴۰ش.
[۲۰] فصیح‌خوافی، محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۳۴۰، به کوشش محمود، فرخ، مشهد، ۱۳۴۰ش.
اما دیگر سرودهای پوربها استمرار حیات وی را پس از این تاریخ تأیید نمی‌کنند.

پوربها شاعری خوش قریحه و باذوق و دیوان مختصر او مضامین متنوعی دارد. وی در برخی سروده‌هایش، به ویژگی‌های شخصیت خویش اشاره کرده است.
[۲۱] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۱، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۲۲] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۷-۶۶۸، تهران، ۱۳۶۶ش.
مهارت پوربها در سرودن هزل و هجاست.
[۲۳] رازی، امین احمد، هفت اقلیم، ج۲، ص۱۷۹-۱۸۰، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
وی شخصیت‌های تاریخی و معاصر خود را هجو کرده است
[۲۴] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۲ حاشیه، تهران، ۱۳۶۶ش.
همچنین هزلیاتی درباره اعضای بدن خود سروده
[۲۵] رازی، امین احمد، هفت اقلیم، ج۲، ص۱۸۰، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
که در این زمینه، سخن او یادآور شعر سوزنی است، هرچند که پوربها خود را از سوزنی برتر می‌داند.
[۲۶] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۷، تهران، ۱۳۶۶ش.

در مواردی نیز هزل و هجویات پوربها رنگ انتقادی از مفاسد اجتماعی روزگار به خود می‌گیرد.
[۲۷] افشار، ایرج، مقدمه بر کارنامه اوقاف، ج۱، ص۵، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۲۹ش، ج۷.
پوربها در سروده‌های جدی، خود را هم طراز سنایی می‌داند.
[۲۸] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۷، تهران، ۱۳۶۶ش.


از تفنن‌های شعری پوربها می‌توان به کاربرد فراوان واژه‌ها و عبارت‌های مغولی در ضمن قصیده‌ای مدحی اشاره کرد.
[۲۹] سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
[۳۰] جاجرمی، محمد، مونس الاحرار، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش صالح طبیبی، تهران، ۱۳۳۷ش.
یکی از استادانه‌ترین تفنن‌های پوربها، قصیده لامیه به زبان مردم الکن است.
[۳۱] صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۸، تهران، ۱۳۶۶ش.

نسخه‌ای خطی از دیوان پوربهای جامی (کتابت: ۱۰۲۹ق)، در موزه بریتانیا موجود است.
[۳۲] مرکزی، میکروفیلم‌ها، ج۱، ص۸۸-۸۹.

همچنین مثنوی کارنامه اوقاف او را
[۳۳] EI ۲، ج۸، ص۳۴۲.
ایرج افشار در ۳۱۵ بیت در مدح عزالدین فریومدی و هجو صاحب اوقاف، به چاپ رسانده (۱۳۳۹ش) که در آن نام سراینده تاج‌الدین نسایی ضبط شده است.

(۱) آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، ۱۳۳۶ش.
(۲) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه.
(۳) افشار، ایرج، مقدمه بر کارنامه اوقاف، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۲۹ش، ج۷.
(۴) اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
(۵) جاجرمی، محمد، مونس الاحرار، به کوشش صالح طبیبی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۶) مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
(۷) سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
(۸) رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۹) صبا، محمدمظفر حسن، تذکره روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
(۱۰) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۱۱) علی حسن‌خان، صبح گلشن، کلکته، ۱۲۹۵ق.
(۱۲) فصیح‌خوافی، محمد، مجمل فصیحی، به کوشش محمود، فرخ، مشهد، ۱۳۴۰ش.
(۱۳) مرکزی، میکروفیلم‌ها.
(۱۴) هدایت، رضاقلی، مجمع‌ الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.
(۱۵) EI ۲.

۱. ↑ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۱۹۳، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
۲. ↑ سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
۳. ↑ سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
۴. ↑ سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
۵. ↑ سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
۶. ↑ آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، ج۱، ص۲۹۲، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، ۱۳۳۶ش.
۷. ↑ هدایت، رضاقلی، مجمع‌ الفصحا، ج۲، ص۷۰۱، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.
۸. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۳۵۶، تهران، ۱۳۶۶ش.
۹. ↑ سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
۱۰. ↑ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۱۹۳، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
۱۱. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۳، تهران، ۱۳۶۶ش.
۱۲. ↑ سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
۱۳. ↑ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، ج۲، ص۱۷۹، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
۱۴. ↑ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ج۱، ص۸۱۶، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
۱۵. ↑ علی حسن‌خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، کلکته، ۱۲۹۵ق.
۱۶. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۶، تهران، ۱۳۶۶ش.
۱۷. ↑ صبا، محمدمظفر حسن، تذکره روز روشن، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
۱۸. ↑ آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۹، ص۱۵۹.
۱۹. ↑ فصیح‌خوافی، محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۳۳۷، به کوشش محمود، فرخ، مشهد، ۱۳۴۰ش.
۲۰. ↑ فصیح‌خوافی، محمد، مجمل فصیحی، ج۲، ص۳۴۰، به کوشش محمود، فرخ، مشهد، ۱۳۴۰ش.
۲۱. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۱، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲۲. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۷-۶۶۸، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲۳. ↑ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، ج۲، ص۱۷۹-۱۸۰، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
۲۴. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۲ حاشیه، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲۵. ↑ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، ج۲، ص۱۸۰، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
۲۶. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۷، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲۷. ↑ افشار، ایرج، مقدمه بر کارنامه اوقاف، ج۱، ص۵، فرهنگ ایران زمین، ۱۳۲۹ش، ج۷.
۲۸. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۷، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲۹. ↑ سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش محمد رمضانی، تهران، ۱۳۳۸ش.
۳۰. ↑ جاجرمی، محمد، مونس الاحرار، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش صالح طبیبی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۳۱. ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۶۶۸، تهران، ۱۳۶۶ش.
۳۲. ↑ مرکزی، میکروفیلم‌ها، ج۱، ص۸۸-۸۹.
۳۳. ↑ EI ۲، ج۸، ص۳۴۲.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن بها»، شماره۵۵۶۷.    



جعبه ابزار