ابن وفا(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْنِ وَفا، ابوالحسن علی بن محمد بن محمد بن وفا، مفسر، فقیه، ادیب، شاعر و صوفی مشهور سدۀ ۸ق مصر. او را قریشی و انصاری و نیز اصل وی را از اسکندریه دانسته‌اند (سخاوی، ج۶، ص۲۱؛ داوودی، ج۱، ص۴۳۷). اغلب مآخذ تولد او را در ۷۵۹ق/۱۳۵۸م، در قاهره ضبط کرده‌اند، اما شعرانی (شعرانی، ج۲ ص۲۲) به خط خود او دیده که تاریخ تولدش را صبح یکشنبه ۱۱ محرم ۷۶۱ق/۳ دسامبر ۱۳۵۹م نوشته است. او بسیار باهوش و تیزبین بود، چنانکه در کودکی شگفتی پدر را که خود صوفی و شاعر بود، برانگیخت. در حالی که کمتر از ۲۰ سال داشت، اجازه یافته بود که در مجامع سخن بگوید (ابن حجر، انباء، ج۵، ص۲۵۶؛ سیوطی، ص۳۰۴). برخی مآخذ، اجازه دهنده را پدرش دانسته‌اند، در حالی که ابن وفا پدرش را در کودکی از دست داده بود (ابن حجر، الدرر، ج۶، ص۳۲۶) و او و برادرش احمد تحت سرپرستی و تربیت شمس‌الدین محمد زیلعی قرار گرفته بودند (سخاوی. ج۶، ص۲۱؛ ابن عماد، ج۷، ص۷۱) و احتمالاً این اجازه از سوی زیلعی بوده است. ابن وفا در ۱۷ سالگی به جای پدر بر مسند ارشاد نشست و به زودی شهرتی عظیم یافت. او در تصوف تابع طریقت شیخ ابوالحسن شاذلی بود و گفته‌اند که اذکار و ادعیه‌ای موزون و آهنگ‌دار به مریدانش تعلیم داده بود که سبب جلب توجه قلوب عامۀ مردم شده بود (ابن حجر، انباء، ج۵، ص۲۵۵؛ منوفی، ج۲، ص۲۵۵). ابن وفا مردی خوش‌سیما و باوقار بود و ظاهری آراسته داشت و به ندرت در میان مردم ظاهر می‌شد. اصحاب و پیروانش در تکریم و تعظیم او سخت استوار بودند و از بذل مال در راه او دریغ نداشتند، تا آنجا که در دوستی و تعظیم او به غلو منسوب شدند (سخاوی، ج۶، ص۲۱؛ شعرانی، ج۲ ص۲۲؛ نبهانی، ج۲، ص۳۵۹). گفته شده که او شیخی صاحب کرامت بود و کراماتی هم به او نسبت داده‌اند (شعرانی، ج۲ ص۲۲؛ نبهانی، ج۲، ص۳۵۸-۳۵۹). ابن وفا دارای اشعار و موشحاتی است در موضوعات و مضامین عرفانی و به گمان برخی از نویسندگان از اشعار او و پدرش بوی اتحاد و الحاد به مشام می‌رسد (ابن حجر، انباء، ج۵، ص۲۵۶). نوشته‌اند که وی مالکی مذهب بوده است، اما اینکه او در اواخر عمر در خانۀ خود منبری قرار داده بود و همانجا با اصحاب خویش نماز جمعه برپا می‌داشت، با مذهب مالکی مغایرت دارد (ابن عماد، ج۷، ص۷۰؛ابن عماد، ج۷، ص۷۲). او در ذیحجۀ ۸۰۷/ ژوئن ۱۴۰۵ در سرای خویش واقع در الروضه (قاهره) وفات یافت و در قرافه در کنار مقبرۀ پدرش مدفون گشت (ابن عماد، ج۷، ص۷۲؛ داوودی، ج۱، ص۴۳۷؛ سخاوی، ج۶، ص۲۱)، اما اینکه شعرانی وفات او را ۸۰۱ق ضبط کرده است (سخاوی، ج۶، ص۲۱)، درست به نظر نمی‌رسد.
آثار: از ابن وفا تألیفات بسیار در تصوف و تفسیر و فقه در دست است که از آن جمله‌اند:
الف ـ آثار خطی: ۱. الباحث علی الخلاص من سوءالظن بالخواص یا الباعث علی الخلاص فی احوال الخواص (فهرس مخطوطات، ج۴، ص۶-۷؛ابن حجر، انباء، ج۵، ص۲۵۶؛ ابن عماد، ج۷، ص۷۱)؛ ۲. حزب ابن وفا یا حزب السادات (ازهریه، ج۶، ص۳۴۸)؛ ۳. الدرجه العلیا فی معاریج الانبیاء (سید، ج۱، ص۳۱۳)؛ ۴. دیوان (ازهریه، ج۵، ص۱۰۶) ۵. ذکر الاخبار الوارده فی فضیله الاذکار (علوش، ج۱(۲)، ص۲۱۶)؛ ۶. رساله فی التصوف (خدیویه، ج۲، ص۸۵)؛ ۷. صلاه یا صلوات (ظاهریه، ج۲، ص۲۵۳)؛ ۸. العروش (زرکلی، ج۵، ص۷)؛ ۹. کشف مرآت العیون؛ ۱۰. لباس الفتوه (ازهریه، ج۳، ص۶۲۳)؛ ۱۱. المدخل الی معرفه الاسماء الالهیه (فهرس مخطوطات، ج۵، ص۲۴۰)؛ ۱۲. المسامع الربانیه (خدیویه، ج۲، ص۱۳۵خدیویه، ج۷، ص۵؛زرکلی، ج۵، ص۷)؛ ۱۳. مفاتیح الخزائن العالیه (یا العلیه) در تصوف (خدیویه، ج۲، ص۱۳۶؛خدیویه، ج۷، ص۵؛ کحاله، ج۷، ص۲۳۲؛ بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۵۲۰)؛ ۱۴. موشحات (زرکلی، ج۵، ص۷)؛ ۱۵. واردات الهیّه (ازهریه، ج۳، ص۶۴۹)؛ ۱۶. الوصایا (خدیویه، ج۷، ص۶؛خدیویه، ج۷، ص۱۰۸)؛ ۱۷. کتاب (ازهریه، ج۳، ص۶۱۷).
ب ـ آثار یافت نشده: ۱. تفسیر القرآن (سخاوی، ج۶،ص۲۲؛ ابن عماد، ج۷، ص۷۱؛ کحاله، ج۷، ص۲۳۲)؛ ۲. فصول مواعظ (ابن حجر، انباء، ج۵، ص۲۵۶)؛ ۳. الکوثر المترع فی الابحر الاربع، در فقه (ابن حجر، ابن عماد، ج۷، ص۷۱)؛ ۴. بغیه الرائد فی الدرر الفرائد (بغدادی. هدیه، ج۱، ص۷۲۷)؛ ۵. خزینه الفضائل و سفینه الافاضل، که به گفتۀ بغدادی نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ فیض اللـه در ترکیه موجود است (بغدادی. هدیه، ج۱، ص۷۲۷)؛ ۶. مرتصع ثدی الشفاءِ من منح اللـه تعالی علی ابن الوفاء (بغدادی. هدیه، ج۱، ص۷۲۷).
منابع:
(۱)ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م؛
(۲)ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنه، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م؛
(۳)ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق؛
(۴)ازهریه، فهرست؛
(۵)بغدادی، ایضاح؛
(۶)بغدادی، هدیه؛
(۷)خدیویه، فهرست؛
(۸)داوودی، علی بن احمد، طبقات المفسرین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛
(۹)زرکلی، اعلام؛
(۱۰)سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق؛
(۱۱)سید، خطی؛
(۱۲)سیوطی، حسن المحاضره، قاهره، ۱۲۹۹ق؛
(۱۳)شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، الطبقات الکبری، قاهره، ۱۳۱۵ق؛
(۱۴)ظاهریه، خطی (تصوف)؛
(۱۵)علوش، ی. س. و عبداللـه رجراجی، فهرس المخطوطات العربیه، رباط، ۱۹۵۴م؛
(۱۶)فهرس مخطوطات جامعه الریاض (ملک سعود)، ریاض، ۱۹۸۲م؛
(۱۷)کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م؛
(۱۸)منوفی، محمود ابوالفیض، جمهره الاولیاء، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م؛
(۱۹)نبهانی یوسف بن اسماعیل، جامع کرامات الاولیاء، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م؛
