ابن‌ابی‌یعلی (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن‌ابى‌یعلى، ابوالحسین محمد بن محمد بن حسین بن محمد بن خلف بن فَرّاء (۴۵۱-۵۲۶ق/۱۰۵۹-۱۱۳۱م)، محدّث، اصولى، مورّخ، قاضى و فقیه حنبلى بغدادی. (ابن‌جوزی، مناقب، ص ۵۲۹؛ صفدی، ج ۱، ص۱۵۹) ابن‌عساكر (ابن‌عساكر، ج ۷، ص۱۱؛ ابن‌عساكر، ج ۷، ص ۲۸۲؛ ابن‌عساكر، ج ۷، ص ۲۹۴ به بعد) و یافعى (یافعى، ج ۳، ص۲۵۱) در بسیاری از موارد او را ابن الفرّاء نامیده‌اند. كلمه فَراء به معنای پوستین‌دوز است و ظاهراً چنانكه سمعانى (سمعانى، ج ۱۰، ص۱۵۳) اشاره كرده نیاكان وی پوستین‌دوز یا پوستین فروش بوده‌اند.
ابن‌ابى‌یعلى در بغداد متولد شد (ابن‌جوزی، مناقب، ص ۵۲۹) و مقدمات علوم را در زادگاه خویش فراگرفت. به نوشته صفدی در نوجوانى از پدر خویش ابویعلى محمد (د ۴۵۸ق)، نیای مادریش جابر بن یاسین، ابوجعفر محمد بن مسلمه، عبدالصمد بن مأمون، (صفدی، ج۱، ص۱۶۰) خطیب بغدادی، ابوالحسین بن مهتدی، (ابن‌جوزی، المنتظم، ج۱۰، ص۲۹) ابومظفر هنّاد نسفى (ذهبى، سیر، ج ۱۹، ص۶۰۱) و دیگران حدیث شنید. قرائت را در بعضى روایات آن نزد ابوبكر خیاط فراگرفت (ابن‌رجب، ج۱، ص۱۷۶) و فقه را نزد شریف ابوجعفر آموخت (ابن‌جوزی، مناقب، ص ۵۲۹) و ابومحمد جوهری به وی اجازه روایت داد. (ذهبى، سیر، ج ۱۹، ص۶۰۱) بسیاری نیز از وی حدیث شنیده و از او روایت كرده‌اند كه از جمله آنان ابوالقاسم على بن حسن بن عساكر (د ۵۷۱ق/۱۱۷۵م)، ابوطاهر احمد ابن محمد سِلَفى اصفهانى (د ۵۷۶ق)، (ذهبى، سیر، ج۱۹، ص۶۰۱) عبدالله ابن احمد بن خشاب بغدادی (د ۵۶۷ق) و جمعى دیگر را مى‌توان نام برد. ابن‌عساكر در تاریخ خود از او بسیار روایت كرده است. سمعانى مى‌گوید: ابن‌ابى‌یعلى در سالهای آخر عمر خود به من اجازه روایت داد. (سمعانى، ج۱۰، ص۱۵۵) ابوموسى مدنى و ابن‌كلیب نیز با اجازه از وی روایت كرده‌اند (ابن‌رجب، ج ۱، ص۱۷۷)
او در علم فقه و مناظره چیره دست بود و در مذهب احمد بن حنبل فتوا مى‌داد. (ذهبى، سیر، ج۱۹، ص۶۰۱؛ سبط ابن‌جوزی، ج ۸(۱)، ص۱۴۵) در مذهب خود سختگیر و متعصب و با اشاعره سخت مخالف بود و بر ضد آنان مجادله مى‌كرده و آنها را حقیر مى‌شمرد. (ذهبى، سیر، ج ۱۹، ص۶۰۲؛ ذهبى، العبر، ج ۲، ص۴۲۹) وی متدین، ثقه، ثَبْت و صدوق بود. (ذهبى، سیر، ج ۱۹، ص۶۰۲؛ ذهبى، العبر، ج ۲، ص۴۲۹؛ صفدی، ج۱، ص۱۶۰) او شاگردان بسیاری تربیت كرد و بسیاری نزد وی قرائت آموختند كه عبدالمغیث حربى از جمله آنان است. (ابن‌رجب، ج ۱، ص۱۷۷)
ابى‌یعلى كه به گفته برخى مال بسیاری در منزل خود داشت، در شب دهم محرم‌الحرام به دست عده‌ای از خادمان خود كه برای دستبرد به منزل وی واقع در باب‌المراتب بغداد رفته بودند، كشته شد و قاتلان او به قتل رسیدند (ابن‌جوزی، المنتظم، ج ۱۰، ص۲۹؛ سبط ابن‌جوزی، ج ۸(۱)، ص ۱۴۵؛ ابن‌رجب، ج ۱، ص۱۷۷) و جنازه او در كنار آرامگاه پدرش در مقبره باب حرب به خاك سپرده شد. (علیمى، ج۲، ص ۲۷۶؛ ابن‌رجب، ج ۱، ص۱۷۷)
ابن‌ابى‌یعلى دارای تألیفات و آثاری در مذهب حنبلى است كه ابن‌رجب به ۱۱ اثر (ابن‌رجب، ج ۱، ص۱۷۷) و حاجى‌خلیفه به برخى از آنها اشاره كرده‌اند. (حاجى‌خلیفه، ص ۱۰۹۷؛ حاجى‌خلیفه، ص ۱۵۹۳) از این آثار، تنها كتاب مهم و معروف وی طبقات‌الحنبلیه (طبقات‌الاصحاب) به چاپ رسیده است. این كتاب اولین تصنیف در طبقات‌ِ حنبلیه است (تذكرة النوادر، ص ۹۸) و به ۶ طبقه تقسیم شده است: طبقه اول كه در باب اصحاب احمد بن حنبل و طبقه دوم كه درباره تابعین احمد بن حنبل است بر اساس حروف معجم است، اما طبقات چهارگانه دیگر براساس سال درگذشت‌ِ اشخاص است كه به ۵۱۲ق/۱۱۱۸م ختم شده است (حاجى‌خلیفه، ص ۱۰۹۷؛ مقدمه طبقات الحنابله) این كتاب در ۱۳۷۱ق به كوشش محمد حامد الفقى در قاهره در ۲ جلد چاپ شده است و شمس‌الدین محمد بن عبدالقادر نابلسى (د ۷۹۷ق) آن را مختصر كرده و احمد عبید همین مختصر را منتشر كرده است (ظاهریه، ج۶، ص۲۶۶) بعدها بر این كتاب ذیلهایى نوشته شده است كه از آن جمله ذیلهای زین‌الدین عبدالرحمان معروف به ابن‌نقیب حنبلى (د ۷۹۵ق)، یوسف بن حسن بن احمد حنبلى مقدسى و تقى‌الدین ابراهیم ابن محمد بن مفلح رامینى مقدسى (د ۸۰۳ق) را مى‌توان نام برد (حاجى‌خلیفه، ص۱۰۹۷)
از ابن‌ابى‌یعلى دو اثر دیگر نیز در دست است:
۱. المسائل التى حلف علیها الامام احمد بن حنبل الشیبانى وروی عنه ذلك، كه نسخه‌ای خطى از آن موجود است؛ (ظاهریه، مجامیع، ج ۱، ص۲۸۰)
۲. كتاب الاعتقاد كه نسخه‌ای از آن در ظاهریه دمشق موجود است. (زركلى، ج ۷، ص۲۳) بروكلمان كتابى به نام الاَحكام السّلطانیه نیز به ابن‌ابى‌یعلى نسبت داده است كه از او نیست بلكه تألیف پدر اوست.
فهرست منابع:
(۱)محمد ابن‌ابى‌یعلى، طبقات الحنابله، به كوشش محمدحامد الفقى، قاهره، ۱۳۷۱ق؛
(۲)عبدالرحمان ابن‌جوزی، مناقب الامام احمد بن حنبل، به كوشش محمد امین الخانجى الكتبى، قاهره، ۱۳۴۹ق؛
(۳)عبدالرحمان ابن‌جوزی، المنتظم، حیدرآباد دكن، ۱۳۵۸ق؛
(۴)عبدالرحمان ابن‌رجب، الذیل على طبقات الحنابله، به كوشش محمدحامد الفقى، قاهره، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م؛
(۵)على ابن‌عساكر، تاریخ مدینه دمشق، به كوشش عبدالغنى الدقر، دمشق، ۱۴۰۵ق؛
(۶)تذكرة النوادر، به كوشش جمعیة دائرة المعارف العثمانیه، حیدرآباد دكن، ۱۳۵۰ق؛
(۷)حاجى‌خلیفه، كشف الظنون، استانبول، ۱۳۶۲ق؛
(۸)شمس‌الدین محمد ذهبى، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق؛
(۹)شمس‌الدین محمد ذهبى، العبر، به كوشش ابوهاجر زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق؛
(۱۰)خیرالدین زركلى، الاعلام، بیروت، ۱۳۹۶ق؛
(۱۱)یوسف بن قزاوغلى سبط ابن‌جوزی، مرإة الزمان، حیدرآباد دكن، ۱۳۷۰ق؛
(۱۲)ابوسعد عبدالكریم سمعانى، الانساب، به كوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دكن، ۱۳۹۹ق؛
(۱۳)خلیل صفدی، الوافى بالوفیات، به كوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م؛
(۱۴)ظاهریه، خطى (تاریخ، المجامیع)؛
(۱۵)عبدالرحمان علیمى، المنهج الاحمد، به كوشش محمد محیى‌الدین عبدالحمید و عادل نویهض، بیروت، ۱۴۰۴ق؛
(۱۶)مشار، چاپى عربى؛
(۱۷)عبدالله یافعى، مرإة الجنان، بیروت، ۱۳۹۰ق.
