ابن‌جعابی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ جِعابی، ابوبکر محمد بن عمر بن محمد تمیمی ۲۸۴- ۳۵۵ق/ ۸۹۷ -۹۶۶م)، محدث و رجالی
امامی می‌باشد.
ابن ندیم
نام وی را عمرو بن محمد و
طوسی
عمر بن محمد ثبت کرده است. بنابر بعضی نسخ الفهرست طوسی
ابن عبدون نیز مرتکب همین اشتباه شده است.
ابن جعابی احتمالاً در بغداد زاده شد.
او در دهه آخر سده ۳ق در بغداد مشغول تحصیل بوده، و این مطلب از حضور وی نزد مشایخی چون قاضی ابومحمد یوسف بن یعقوب (د ۲۹۷ق/۹۱۰م) و برخی دیگر روشن می‌شود.
از زندگی وی در فاصله ۳۰۰-۳۳۰ق/۹۱۲-۹۴۲م اطلاع چندانی در دست نیست. جز اینکه وی برای استماع از عبدالله بن محمد دینوری به دینور سفری داشته است.
بسیار محتمل است که سفر او به موصل و تصدی منصب قضا در آنجا
مربوط به همین دوره باشد.
ابن جعابی در دوران حکومت اِخشید (۳۲۴-۳۳۴ق) سفری به مصر کرد و با او دیدار کرد.
وی مدتی را نیز نزد سیف‌الدوله، حاکم شیعی حلب (۳۳۳-۳۵۶ق) گذراند.
ابن جعابی بجز حلب به دیگر نقاط شام از جمله دمشق و منطقه ساحلی مدیترانه نیز سفر کرد.
گر چه روایات در مورد ترتیب این سفرها کمی با هم اختلاف دارند، ولی شاید بتوان همه سفرهای مذکور به مصر وشام را متصل به یکدیگر و کمی قبل یا بعد از ۳۳۳ق/۹۴۵م دانست. به هر حال وی به بغداد بازگشت.
حاکم نیشابوری بین سالهای ۳۴۱-۳۴۳ق
و ابن عیاش
پس از ۳۴۰ق از شاگردان او در این دوره بوده‌اند.
ابن جعابی در ۳۴۸ق در ارجان (ه م) نزد ابن عمید، وزیر مشهور آل بویه بوده
و ظاهراً کمتر از یک سال بعد همراه او به بغداد بازگشت،
اما در آنجا درنگ نکرد و در ۳۴۹ق روانه اصفهان شد (ابونعیم، ج۲، ص۲۸۷).
اطلاعات ما در مورد سالهای ۳۴۹-۳۵۳ق اندک است، ولی می‌دانیم که وی در ۳۵۳ و ۳۵۴ق در بغداد بوده و شیخ مفید
و ابن بابویه
در آنجا از او استماع کرده‌اند. ابن جعابی در طول حیات خود حداقل یک بار به کوفه
و دو بار به رقه
سفر کرده است که از تاریخ آنها خبری نداریم.
سرانجام وی در بغداد درگذشت.
ابن جعابی در حفظ و ضبط متون و اسناد احادیث توانا بود و علاوه بر نقل به نقد حدیث نیز می‌پرداخت.
ابن جعابی در احوال و انساب رجال اطلاعات وسیعی داشت، از بزرگ‌ترین مشایخ عصر خود در عراق و شام و مصر حدیث شنید، و اسانید اهل خراسان را نیز در اختیار داشت.
از جمله مشایخ وی می‌توان ابوبکر محمد بن یحیی مروزی، ابوعمر محمد بن جعفر قتات، محمد بن حسن بن سماعة حضرمی، ابوبکر جعفر بن محمد فریابی، ابوبکر محمد بن محمد بن سلیمان باغندی، احمد بن محمد بن عقده همدانی، و ابومحمد هیثم بن خلف دوری را نام برد.
از شاگردان و راویان وی نیز می‌توان از ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی، ابوحفص عمر بن احمد بن شاهین، ابومحمد هارون بن موسی تلعکبری، ابوعبدالله حسین بن عبیدالله غضائری، ابوالفتح هلال بن محمد حفار، ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن عبدون، بزاز، ابوطاهر عبدالله بن احمد خازن و ابونعیم احمد بن عبدالله اصفهانی نام برد.
اینکه مذهب ابن جعابی امامی بوده، بارها توسط رجال نویسان مورد تأیید قرار گرفته است.
اما در مورد وثوق وی اقوال اهل سنت مختلف است. دارقطنی در روایتی بر امانت او در روایت تأکید کرده، لیکن بعضی از معاصران وی او را مورد طعن قرار داده‌اند.
برخی رجال‌نویسان متأخر با تکیه بر این اتهامات ابن جعابی را در دین سست دانسته و فاسق شمرده‌اند،
از عوامل تضعیف او توسط افراد یاد شده، تشیع ابن جعابی
و همنشینی او با متکلمان
قابل ذکر است، اما در کتب رجالی شیعه وی مورد مدح قرار گرفته است،
حتی در بعضی نسخ الفهرست طوسی
وی توثیق شده است
ابن داوود، ص۲۶۰).
به گفته خطیب بغدادی،
ابن جعابی آثار زیادی در حدیث، تاریخ و رجال تألیف کرده است. برخی گفته‌اند که او به هنگام احتضار دستور داده تا کتابهایش را بسوزانند، و در پی آن تلی از کتاب به آتش کشیده شد،
پیش از آن نیز بخشی از کتابهایش در رقه از بین رفته بود،
با این‌همه قسمتی از آثار وی تا مدتی پس از مرگش باقی بوده است. برخی از این آثار که در حال حاضر اثری از آنها در دست نیست عبارتند از:
۱. تسمیة من روی الحدیث و غیره من العلوم و من کانت له صناعة و مذهب و نحلة.
۲. الشیعة من اصحاب الحدیث و طبقاتهم، که بر اساس گزارش نجاشی
این کتاب حداقل تا یک سده پس از ابن جعابی باقی بوده است.
۳. من حدث هو و ولده (ابوه) عن النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، ابن حجر
آن را به وی نسبت داده و از آن نقل کرده است.
۴. من روی حدیث غدیرخم.
ابن شهر آشوب احتمالاً این کتاب را دیده بوده است. وی متذکر شده که ابن جعابی حدیث غدیر را از ۱۲۵ طریق گرد آورده است.
هفت طریق از طرق مزبور را ابن بابویه در معانی الاخبار
. (در مورد سایر آثار به این منابع رجوع کنید
).
(۱) ابن بابویه، محمد، الامالی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م، ۱۳۹۰۰.
(۲) ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م، ۱۳۹۰۱.
(۳) ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
(۴) ابن رستم طبری، محمد، دلائل الامامة، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
(۵) ابن شهر آشوب، محمد، المناقب، قم، ۱۳۷۸ق.
(۶) ابن عیاش جوهری، احمد، مقتضب الاثر، قم، ۱۳۷۹ق.
(۷) ابن ندیم، الفهرست؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م؛
(۸) اردبیلی، محمد، جامع الرواة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۹) حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
(۱۰) حلی، حسن، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۱۱) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۱۲) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق، ۱۳۹۰۰.
(۱۳) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م، ۱۳۹۰۱.
(۱۴) ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م، ۱۳۹۰۲.
(۱۵) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
(۱۶) طوسی، محمد، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م، ۱۳۹۰۰.
(۱۷) طوسی، محمد، رجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م، ۱۳۹۰۱.
(۱۸) طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۹۰۲.
(۱۹) طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش اشپرنگر، کلکته، ۱۲۷۱ق/۱۸۵۳م، ۱۳۹۰۳.
(۱۰) علامه حلی، حسن، رجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۱۱) فارسی، عبدالغافر، تاریخ نیسابور المنتخب من السیاق، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۲) قهپایی، علی، مجمع الرجال، به کوشش علامة اصفهانی، اصفهان، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۳) مفید، محمد، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، تهران، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۴) نجاشی، احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جعابی»، ج۳، ص ۱۰۳۵.
