ابن‌درهم(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ دِرْهَم، عنوان افراد خاندانى از عالمان و قضات مالكى كه در سده‌هاي ۲ تا ۴ق/۸ تا ۱۰م در عراق مى‌زيسته‌اند. نياي بزرگ آنان درهم از اسيران سيستانى بود كه در رديف موالى خانوادة جرير بن حازم جَهْضَمى ازْدي درآمد (ابن حبّان، الثقات،ج۶،ص۲۱۷- ۲۱۸). اين خاندان ابتدا در بصره مى‌زيستند و سپس به بغداد منتقل شدند، اما علاوه بر اين دو شهر در مدينة منوّره، فارس و يزد نيز صاحب منصب قضا بوده‌اند. در برخى از منابع از اينان با عنوان آل حمّاد يا بنو حمّاد نيز ياد شده است (قاضى عياض،ج۳،ص۱۶۶؛قاضى عياض،ج۳،ص۱۶۷). مهم‌ترين افراد خاندان ابن درهم اينانند: ۱. ابواسماعيل حمّاد بن زيد بن درهم، معروف به ازرق (۹۸- ۱۷۹ق/۷۱۶- ۷۹۵م)، محدّث بصري. او نخست شغل بزازي داشت، اما پس از چندي به فراگيري علم روي آورد (قاضى عياض،ج۲،ص۵۵۹). در مورد منزلت علمى حماد گفته شده كه مالك بن انس در حجاز، حماد بن زيد در بصره، سفيان ثوري در كوفه و اوزاعى در شام پيشوايان حديث و فقه زمان خود بوده‌اند (ابن ابى حاتم، تقدمة،ص۱۷۶-۱۷۷؛ مزي،ج۷، ص۲۴۵). حتى بعضى حماد را برتر دانسته‌اند (نك: ذهبى، ۷/۴۶۰). علماي رجال او را از ثقات شمرده و نوشته‌اند كه ۴ هزار حديث در حافظه داشته است (ابن سعد،ج۷،ص۲۸۶؛ عجلى،ص۱۳۰-۱۳۱؛ ابن معين، معرفةالرجال،ج۱،ص۹۴؛ابن معين، معرفةالرجال،ج۱،ص۱۰۸). او چون نابينا بود، از حفظ حديث مى‌گفت (ابن حبّان، مشاهير،ص۱۵۷). از مشايخ وي كسانى چون ايوب سختيانى، هشام بن عروه و عمرو بن دينار قابل ذكرند (ابن معين، تاريخ،ج۴،ص۲۱۴؛ ابن منجوبه،ج۱،ص۱۵۶). طوسى (طوسى،ص ۱۷۳) او را از اصحاب امام صادق(ع) شمرده است. وي با اينكه از اقران مالك بن انس بود، از او روايت كرده است (قاضى عياض،ج۱،ص۲۵۷). نامهاي مشايخ وي را ابن منجويه (قاضى عياض،ج۱،ص۲۵۷)، مزي (مزي،ج۷،ص۲۴۰-۲۴۲) و ذهبى (ذهبى ،ج۷،ص۴۵۷) به تفصيل آورده‌اند، و از راويان وي مى‌توان عبدالله بن مبارك، عبدالرمان بن مهدي، سفيان بن عيينه، وكيع، خلف بن هشام بزّاز و يحيى بن سعيد قطان را ياد كرد (ابن سعد،ج۷،ص۳۴۲- ۳۴۸؛ ابن ابى حاتم، الجرح و التعديل،ج۱(۲)،ص۱۳۷؛ مزي،ج ۷،ص۲۴۲- ۲۴۵؛ ذهبى،ج۷،ص۴۵۷- ۴۵۸). از نظر عقيده، ابن سعد (ابن سعد ،ج۷،ص۲۸۶) او را عثمانى خوانده و در روايتى از وي آمده كه هر كس قائل به فضل على(ع) بر عثمان باشد، در حقيقت قائل به خيانت اصحاب پيامبر(ص) است (ابونعيم،ج۶،ص۲۵۹). حماد بن زيد با معتقدان به خلق قرآن و قَدَر مخالف بود و با ابوحنيفه و قياس تا آنجا مخالفت داشت كه وقتى خبر وفات او را شنيد، خداي را سپاس گفت (ابن معين، تاريخ،ج۴،ص۱۸۸؛ ابن معين، تاريخ،ج۴،ص ۳۲۷؛ ابونعيم، ج۶،ص۲۵۸- ۲۵۹). احاديث و روايات حماد در صحاح اهل سنت مانند صحيح بخاري (بخاري‌ج۱،ص۱۰۹؛بخاري‌ج۷،ص۱۹؛؛بخاري،ج۷،ص۲۳۸)، صحيح مسلم (ابن منجويه،ج۱،ص۲۱؛ابن منجويه،ج۱،ص۲۳؛ابن منجويه،ج۱،ص۲۷)، سنن ترمذي (ترمذي،ج۴،ص۴۸۱) و ديگر كتب حديث چون مسند احمد (احمد بن حنبل،ج۵،ص۴)، سنن دارمى (دارمى،ص ۵۵۸) و سنن دار قطنى (دار قطنى‌فج۱،ص۲۲۱) نقل شده است. همچنين ابن ابى حاتم ( تقدمة،ص۱۷۸-۱۸۱)، قاضى عياض (۱/۸۷، ۱۳۰)، ابن صلاح (ابن صلاح ،ص ۱۰۲؛ ابن صلاح ،ص ۱۴۸) و ذهبى (ذهبى ج۷،ص۶۹؛ ذهبى ج۷،ص۷۰؛ ذهبى ج۷،ص۲۰۶؛ ذهبى، ج۷،ص ۲۰۸؛ ذهبى ج۷،ص ۲۱۹؛ ذهبى ج۷،ص ۲۲۲) اقوال و نظريات وي را در جرح و تعديل راويان آورده‌اند. ۲. ابواسماعيل حمادّبن اسحاق بن اسماعيل بن حماد بن زيد ابن درهم (۱۹۹-۲۶۷ق/۸۱۴ -۸۸۱م)، محدث، فقيه و قاضى مالكى تاريخ تولد او را ۱۹۸ق نيز نوشته‌اند (خطيب،ج۸،ص۱۵۹). وي در بصره زاده شد و در همانجا رشد يافت و نزد عالمانى چون ابومصعب زهري، ابومحمد حكمى، عبدالله بن مسلمة قعنبى و ديگران حديث شنيد و فقه را نزد احمد بن معذل بن غيلان بصري فرا گرفت (خطيب،ج۸،ص۱۵۹؛ قاضى عياض،ج۳،ص۱۸۱). كسان زيادي از وي حديث شنيده و روايت كرده‌اند كه از آن جمله، ابراهيم بن حماد فرزند وي، محمد بن جعفر خرائطى، حسين بن اسماعيل محاملى و محمد بن خلف بن حيّان را مى‌توان نام برد (وكيع،ج۱،ص۲۶۸؛ خطيب، ج۸،ص۱۵۹). حماد بن اسحاق با خلفا مصاحبت داشت (ذهبى،ج۱۳،ص۱۶) و از خواص الموفق ابو احمد بن متوكل شمرده مى‌شد (قاضى عياض،ج۳،ص۱۸۲). او در جنگ بين الموفق و محمد بن عبدالله بن طاهر ميانجى‌ِ صلح و حامل نامه‌هاي دو طرف جنگ بود (طبري‌ج۹،ص۳۳۵-۳۳۶). مدتى نيز عهده‌دار منصب قضا در بغداد بود (خطيب، ج۸،ص۱۵۹). پس از خلع المعتز در ۲۵۵ق/۸۶۹م و روي كار آمدن المهتدي با اينكه وي نيز چون ديگران سند خلع را امضا و گواهى كرده بود (طبري،ج۹،ص۳۹۲)، ولى از آنجا كه المهتدي اطلاع يافته بود كه حماد با الموفق در مكه مكاتبه داشته است، بر وي خشم گرفت و المتهدي دستور داد او را تازيانه زنند و سپس به اهواز تبعيد كنند (وكيع،ج۳،ص۲۸۰؛ قاضى عياض،ج۳،ص۱۸۲). وي در شوش درگذشت (خطيب، ج۸،ص۱۵۹؛ قاضى عياض، ج۳،ص۱۸۲). به گفته ابن نديم (ابن نديم ، ص ۲۵۲) وي داراي آثار متعددي بوده، اما اكنون تنها اثري كه از وي باقى مانده، كتاب: تركة النبى(ص) و السبل التّى وجهها فيها است كه فرزند وي ابراهيم آن را روايت كرده است. در اين كتاب مؤلف كوشش كرده، ثابت كند كه پيامبر اسلام(ص) ارثى به جاي نگذاشته و آنچه از او باقى مانده صدقه است. نسخه‌اي از اين كتاب ضمن مجموعه‌اي در كتابخانة ظاهريه موجود است (ظاهريه، تاريخ،ص۷۶، مجاميع،ص۲۷۲). ۳. ابواسحاق اسماعيل بن اسحاق بن اسماعيل بن حماد بن زيد ابن درهم (۱۹۹ يا ۲۰۰-۲۸۲ق/۸۱۵ يا ۸۱۶ - ۸۹۵م)، محدث، فقيه و قاضى مالكى. او در بصره زاده شد (ابن جوزي،ج۵(۲)،ص۱۵۱) و از همان دوران كودكى در آنجا به تحصيل و استماع حديث پرداخت (ذهبى،ج۱۳،ص۳۳۹). نزد احمد بن معذّل بن غيلان بصري فقه آموخت و از على بن مدينى حديث شنيد (ابواسحاق شيرازي،ص۱۶۴) و قرائت را از عيسى بن مينا قالون فراگرفت (قاضى عياض،ج۳،ص۱۷۱؛خطيب،ج۶،ص۲۸۴؛ قاضى عياض،ج۳،ص۱۶۸)، مبرّد دربارة او گفته كه اگر اسماعيل خود را به امور حكومتى مشغول نكرده بود، در نحو و ادب رياست را از ما مى‌گرفت (ابواسحاق شيرازي،ص۱۶۵). جمعى از او فقه، حديث و علوم قرآنى آموخته‌اند كه از آن ميان نسايى، ابن مجاهد، ابو بشر دولابى و ابراهيم بن حماد پسر برادرش قابل ذكرند (خطيب، ج۶،ص۲۸۴؛ قاضى عياض،ج۳،ص۱۶۸- ۱۶۹). او را اولين كسى دانسته‌اند كه مذهب مالك را در عراق بسط و رونق داد (ابن نديم،ص۲۵۲؛ خطيب،ج۶،ص۲۸۴-۲۸۶؛ قاضى عياض،ج۳،ص۱۷۰). نيز او را از نخستين فقيهان مالكى شمرده‌اند كه در رد شافعى تأليف داشته است (قاضى عياض،ج۱،ص۲۷). اشتغال وي به مناصب حكومتى نخستين بار در زمان خليفه المتوكل در ۲۴۶ق پس از مرگ سوار بن عبدالله بود كه به قضاي ناحية شرقى بغداد منصوب گرديد و گويا بعد از مدتى به عنوان قاضى عسكر المهتدي نيز انتخاب شد و تا ۴۵۵ق در اين مقام بود، بعد از دستگيري برادرش حماد ابن اسحاق و تبعيد وي، اسماعيل نيز بركنار و مخفى شد. در ۲۵۶ق پس از مرگ المهتدي و روي كار آمدن المعتمد وي بار ديگر به قضاي ناحية شرقى بغداد منصوب شد و تا ۲۵۸ق در اين مقام بود، سپس با درخواست خود او از المعتمد به ناحية غربى بغداد منتقل و قضاي اين ناحيه به او واگذار شد. سرانجام در ۲۶۲ق قضاي هر دو ناحية بغداد به او سپرده شد. بعضى نوشته‌اند كه پس از مرگ ابن ابى الشوارب قاضى القضاة او را به جانشينى وي منصوب كردند و قضاي شهرهاي مدائن و نهر و انات را نيز به او دادند (خطيب،ج۶،ص۲۸۷- ۲۸۸؛ قاضى عياض،ج۳،ص۱۷۷- ۱۷۸). طبري (طبري ج۹،ص۴۷۶؛ طبري ج۹،ص۵۱۶) نوشته است كه وي به هنگام جنگ ميان معتمد عباسى و يعقوب ليث واسطه و حامل نامهاي از جانب معتمد به سوي يعقوب بود. همچنين براي كمك و رفع احتياجات مردم بارها با عبيدالله بن سليمان وزير مكاتبه كرد. ابو اسحاق در هنگام دستگيري اسماعيل بن بلبل وزير به وسيلة معتضد، از او دفاع كرد (تنوخى،ج۱،ص۸۲). آثار: ابن نديم (ابن نديم ،ص۲۵۲)، قاضى عياض (قاضى عياض‌ج۳،ص۱۷۹-۱۸۰) و ديگران آثار متعددي از وي نام برده‌اند كه بيشتر در علوم قرآنى، حديث و فقه بوده است: چاپى: فضل الصلاة على النبى(ص) كه به كوشش محمد، ناصرالدين البانى در ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م در دمشق به چاپ رسيده است. خطى: احاديث ايوب السختيانى كه ضمن مجموعه‌اي در كتابخانة ظاهريه نگهداري مى‌شود (ظاهريه، مجاميع،ص۲۶)؛ احاديث مالك بن انس كه به گفتة سزگين نسخه‌اي از آن ضمن مجموعه‌اي در ظاهريه وجود دارد (ظاهريه، مجاميع،ص۴۸۹)؛ احكام القرآن كه نسخه‌اي از آن در كتابخانة جامع قيروان (تونس) يافت مى‌شود. منابع: (۱)ابن ابى حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعديل، حيدرآباد دكن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م؛ (۲) ابن ابى حاتم، تقدمة المعرفة لكتاب الجرح و التعديل، حيدرآباد دكن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م؛ (۳)ابن جوزي، عبدالرحمان، المنتظم، حيدرآباد دكن، ۱۳۵۷ق؛ (۴)ابن حبان، محمد، الثقات، حيدرآباد دكن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م؛ (۵) ابن حبان، مشاهير علماء الامصار، به كوشش، م. فلايشهامر، قاهره، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م؛ (۶)ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، به كوشش احسان عباس، بيروت، دارصادر؛ (۷)ابن صلاح، عثمان، علوم الحديث، به كوشش نورالدين عتر، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م؛ (۸)ابن معين، يحيى، التاريخ، به كوشش احمد محمد نور سيف، مكة المكرمة، ۱۳۹۹ق/ ۱۹۷۹م؛ (۹) ابن معين، معرفة الرجال، به كوشش محمد كامل القصّار، دمشق، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م؛ (۱۰)ابن منجويه، احمد، رجال صحيح مسلم، به كوشش عبدالله لينى، بيروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛ (۱۱)ابن نديم، الفهرست؛ (۱۲)ابواسحاق شيرازي، ابراهيم، طبقات الفقهاء، به كوشش احسان عباس، بيروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م؛ (۱۳)ابونعيم اصفهانى، احمد، حلية الاولياء، بيروت، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م؛ (۱۴)احمد بن حنبل، مسند، استانبول، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م؛ (۱۵)بخاري، محمد، صحيح، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م؛ (۱۶)ترمذي، محمد، سنن، استانبول، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م؛ (۱۷)تنوخى، محسن، نشوار المحاضرة، به كوشش، عبودالشالجى، يحمدون، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م؛ (۱۸)خطيب بغدادي، تاريخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق؛ (۱۹)دار قطنى، على، سنن، به كوشش ابوالطيب محمد شمس‌الحق عظيم‌آبادي، بيروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م؛ (۲۰)دارمى، عبدالله، سنن، استانبول، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م؛ (۲۱)ذهبى، محمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ (۲۲)طبري، تاريخ، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، ۱۹۶۰ق/۱۹۶۸م؛ (۲۳)طوسى، محمد، رجال، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م؛ (۲۴)ظاهريه، خطى (تاريخ، مجاميع)؛ (۲۵)عجلى، محمد، تاريخ الثقات، به كوشش عبدالمعطى قلعجى، بيروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م؛ (۲۶)قاضى عياض، ترتيب المدارك، احمد بكير محمود، بيروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م؛ (۲۷)مزي، يوسف، تهذيب الكمال، به كوشش بشار عوّاد معروف، بيروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ (۲۸)مسلم بن حجاج قشيري، صحيح، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م؛ (۲۹)وكيع، محمد، اخبار القضاة، بيروت، عالم الكتب؛
