ابن‌دقیق‌العید خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِدَقيق‌ِ العيد، ابوالفتح محمد بن على بن وَهْب بن مُطيع قُشَيْری منفلوطى مصری مالكى شافعى، ملقب به تقى‌الدين (۶۲۵ -۷۰۲ق/۱۲۲۸-۱۳۰۳م)، محدّث، فقيه، اصولى، قاضى، اديب و شاعر بود. نسب وی به بَهْزين حكيم قشيری بازمى‌گردد (ابن‌فرحون، ج۲، ص۳۱۸) و دقيق العيد لقب جدّ او وهب است (ابن‌قاضى شهبه، ج۲، ص۳۰۲). مادر او دختر شيخ مقترح (از علمای بزرگ مصر) بوده است (ادفوی، ص۵۷۱). ابن‌دقيق العيد در يَنْبُع حجاز متولد شد (صفدی، ج۴، ص۱۹۳) و در قوص (مصر) مسكن اصلى پدرش نشو و نما يافت و مقدمات علوم از جمله قرائت قرآن مجيد را در آنجا فرا گرفت و فقه مالكى را نزد پدر و نيز فقه شافعى را از پدر و بهاءالدين هبةالله قِفطى - شاگردان پدرش - آموخت. پس از آن به قاهره رفت و در آنجا هم از ابومحمد ابن عبدالسلام بهره گرفت (ادفوی، ص۵۷۵) و از ابوالحسن ابن مقيّر و ابن‌رواج و سبط و جمعى ديگر استماع حديث كرد (صفدی، ج۴، ص۱۹۳؛ ابن‌حجر، ج۵، ص۳۴۸) و سپس به دمشق سفر كرد (ابن‌شاكر، عيون التواريخ، ص۳۷) و نزد ابن‌عبدالدائم و ابوالبقاء خالد بن يوسف به استماع حديث پرداخت (ذهبى، ج۴، ص۱۴۸۲). وی همچنين در طلب و استماع حديث به اسكندريه و شهرهای ديگر سفر كرد و از افراد بسياری استماع حديث نمود كه عبارتند از عبدالعظيم منذری، ابوالحسن محمد بن انجب صوفى بغدادی، ابوعلى حسن بن محمد تيمى بكری، ابوالحسن عبدالوهاب بن حسن دمشقى و بسياری ديگر كه ادفوی به تفصيل نام آن‌ها را ذكر كرده است (ادفوی، ص۵۶۹ -۵۷۲). او در دانش و فقاهت از استاد خود ابن‌عبدالسلام پيش افتاد (ابن‌اياس، ص۴۱۱). صفدی (صفدی، ج۴، ص۱۹۴) او را امام و صاحب فنون و محدّثى نيكو و فقيهى دقيق و باوقار و دارای عقلى وافر و كم سخن دانسته است كه صيت اشتهارش در زمان حيات خود او و استادانش در همه جا پيچيد. به علاوه او را عارف به مذاهب مالكى و شافعى معرفى كرده و نوشته است كه وی ابتدا مالكى مذهب بود، اما بعد مذهب شافعى را پذيرفت. وی را مجدّد فقه شافعى در آغاز سده ۷ق/۱۳م دانسته‌اند (صفدی، ج۴، ص۱۹۷؛ سبكى، ج۹، ص۲۰۹) و سبكى برخى از نظرهای فقهى او را آورده است (سبکی، ج۹، ص۲۴۴_۲۴۹).
ابن‌دقيق العيد پس از اين سفرها به قوص بازگشت و در مدرسه نجيبيّه و مدارس ديگر به تدريس پرداخت و سپس به قاهره رفت و در آنجا در مدارس فاضليه، كامليه، صالحيه و در مدرسه مجاور مقبره شافعى به تدريس پرداخت (ادفوی، ص۵۹۷؛ اسنوی، ج۲، ص۲۲۹). بسياری از علما و اصحاب حديث از جمله، فتح‌الدين ابن سيدالناس، قطب الدين ابن منير، علاءالدّين قونوی، علم‌الدين اخنائى (صفدی، ج۴، ص۱۹۴- ۱۹۵)، شمس‌الدين محمد بن ابى القاسم بن عبدالسلام، شمس‌الدين محمد بن احمد بن حيدره، شمس‌الدين محمد بن احمد بن عَدْلان، اثيرالدين ابوحيّان محمد بن يوسف غرناطى و جمعى ديگر از او استماع حديث كرده‌اند (ادفوی،ص۵۷۲) و ذهبى به تصريح خود، ۲۰ حديث از وی شنيده است (ذهبى، تذكرة الحفاظ، ج۴، ص۱۴۸۲).
ابن‌دقيق العيد از نظر اجتماعى نيز دارای مقامى ممتاز و نزد سلاطين و امرای زمان خود از احترام برخوردار بوده است. چنانكه صفدی (صفدی، ج۴، ص۱۹۴) به موردی از آن كه او وقتى بر سلطان حسام‌الدين لاجين وارد شد و سلطان به احترام وی از جای برخاست و در جايى فروتر از او نشست، اشاره كرده است. وی مدتى مقام قضای مالكيّه را در قوص به عهده داشت ( اسنوی، ج۲، ص۲۲۹)، اما بعد از آن به قاهره رفت و پس از مدت‌ها كناره‌گيری از اين مقام، قاضى القضاتى شافعيه را پذيرفت (۶۹۵ق) و سال‌ها در آن مقام باقى‌ماند(ابن‌كثير، ج۱۴، ص۲۷؛سبكى، ج۹، ص۲۱۲؛ ذهبى، تذكرة الحفاظ، ج۴، ص۱۴۸۲). ابن‌دقيق العيد در زمان قاضى القضاتى به اقداماتى اصلاحى دست زد (ادفوی، ص۵۹۷؛ ابن‌حجر، ج۵، ص۳۵۲). همچنين هنگامى كه تقى‌الدين بن بنت الاعز از مقام قاضى القضاتى عزل و به اشاره شمس‌الدين ابن سلعوس وزير مجمعى از فقها تشكيل شد كه وی را تكفير كنند، ابن‌دقيق العيد جان وی را نجات داد (صفدی، ج۴، ص۱۹۵-۱۹۷). ابن‌دقيق العيد با عبدالحق ابن سبعين اندلسى نيز ملاقات و گويا با وی بحث و مناظره داشته است (ابن‌شاكر، فوات الوفيات، ج۲، ص۲۵۳-۲۵۴). ابن‌دقيق العيد در شعر و ادب نيز دستى داشته است. محتوای اشعار وی بيشتر پند، وصف وضع خود و ذكر مفارقت دوستان، مدح و ستايش پيامبر(ص) و قصايدی ديگر است. بسياری از اشعار وی را صفدی (صفدی، ج۴، ص۱۹۹_۲۰۸)، ادفوی (ادفوی، ص۵۸۳؛ ادفوی، ص۵۸۹ - ۵۹۵)، ابن‌الوردی (ابن‌الوردی، ج۲، ص۳۶۰)، ابن‌شاكر (ابن‌شاكر، عيون التواريخ، ص۳۸-۴۰؛ ابن‌شاكر، فوات الوفيات، ج۳، ص۴۴۳-۴۵۰)، (سبكى، ج۳، ص۴۲۳؛ سبكى، ج۳، ص۴۳۸؛ سبكى، ج۳، ص۴۶۱؛ سبكى، ج۳، ص۴۶۲؛ سبكى، ج۹، ص۲۱۴-۲۳۰) و ديگران آورده‌اند.
ابن‌دقيق العيد در قاهره درگذشت و در تشييع جنازه وی بسياری از مردم و نيز امرا و اعيان دولت و نايب السلطنه مصر شركت كردند (ابن‌شاكر، عيون التواريخ، ص۳۷). جنازه او در قرافة الصغری كنار آرامگاه استادش ابن‌عبدالسلام به خاك سپرده شد (ابن‌اياس،ص۴۱۱).
آثار:
ابن‌دقيق العيد صاحب آثار و تأليفات بسياری است كه قسمتى از آن‌ها اكنون در دست نيست و در مدارك بعد از او (سبكى، ج۲، ص۱۲؛ سبكى، ج۲، ص۱۸؛ سبكى، ج۲، ص۱۹؛ سبكى، ج۲، ص۳۲۹؛ ابن‌قاضى شهبه، ج۲، ص۹۴؛ ابن‌قاضى شهبه، ج۲، ص۱۷۷؛ ابن‌قاضى شهبه، ج۲، ص۲۹۲) بعضى از آن‌ها مورد استفاده قرار گرفته، مانند كتاب شرح العنوان ( شرح عنوان الوصول فى الاصول ) كه سيوطى از آن استفاده كرده است (ابن‌قاضى شهبه، ج۱، ص۲۴).
آثار چاپى ابن‌دقيق العيد به اين شرح است:
۱. احكام الاحكام، شرح عمدة الاحكام، چنانكه از نامش پيداست شرحى است بر كتاب عمدة الاحكام عبدالغنى بن عبدالواحد مقدسى جَماعيلى دمشقى. وی اين شرح را برای شاگرد خود عمادالدين اسماعيل بن محمد بن اثير حَلَبى املا و ابن‌اثير حلبى آن را جمع‌آوری كرده و احكام الاحكام فى شرح احاديث سيدالانام(ص) ناميده است. اين كتاب بر اساس احاديثى از صحيح بخاری و صحيح مسلم نوشته شده و سخاوی آن را تحشيه كرده است (بغدادی، ج۲، ص۱۲۰). از اين كتاب چاپ‌های مختلفى شده است كه يك بار در قاهره (۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م) و سپس در بيروت (۱۹۸۱، ۱۹۸۲م) هر يك در ۲ مجلد (۴ جلد) و در همانجا (۱۹۸۷م) به كوشش احمد محمد شاكر منتشر شده است. گزيده‌ای از اين كتاب با نام المنتقى من احكام الاحكام، شرح عمدة الاحكام در بغداد (۱۹۶۸م) به چاپ رسيده است.
۲. الاقتراح فى بيان الاصطلاح، كه در آن اصطلاحات متداول علم حديث و كيفيت سماع و ضبط روايات و شناخت محدّثان و راويان و احاديث متّفق عليه در صحيح بخاری و صحيح مسلم مورد بررسى قرار گرفته است. اين كتاب در بيروت (۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م) منتشر شده است.
۳. الالمام فى احاديث الاحكام، شامل احاديث نبوی در فقه كه شروح مختلفى بر آن نوشته شده است. اولين شرح آن الامام نام داشته كه خود مؤلف بر آن نوشته است. گفته‌اند اگر كامل شده بود، به ۲۵ جلد مى‌رسيد (صفدی، ج۴، ص۱۹۳). ابن‌تيميه آن را كتاب الاسلام ناميده و گفته كه كسى مانند آن ننوشته است (ادفوی، ص۵۷۵ -۵۷۶). كتاب الالمام مشهورترين و مهم‌ترين كتاب ابن‌دقيق العيد است. به گفته زركلى جزئى از نسخه خطى شرحى كه خود مؤلف بر آن نوشته در ازهريه موجود است (زركلى، ج۶، ص۲۸۳)، اما در فهرست ۶ جلدی ازهريه مطلبى درباره آن يافته نشد. شمس‌الدين محمد بن ناصرالدين دمشقى نيز بر الالمام شرح نوشته است و قطب الدين عبدالكريم بن عبدالنور حلبى آن را خلاصه كرده و الاهتمام بتلخيص كتاب الامام (الالمام)، ناميده است و شمس‌الدين محمد بن احمد معروف به ابن‌قدامه مقدسى حنبلى نيز آن را با عنوان المُحَرَّر خلاصه كرده است. اين خلاصه را جمال الدين يوسف بن حسن الحموی شرح و علاءالدين على بن بلبان فارسى خلاصه كرده است (حاجى خليفه، ج۱، ص۱۵۸). اين كتاب يك بار در رياض بدون تاريخ و بار ديگر به كوشش محمد سعيد مولوی در دمشق (۱۹۶۳م) و بار ديگر در (۱۹۷۶م) در بيروت به چاپ رسيده است.
۴. تحفة اللبيب فى شرج التقريب (زركلى، ج۶، ص۲۸۳)، شرحى است بر كتاب التقريب ابوشجاع احمد بن حسن بن احمد اصفهانى و احتمالاً همان كتاب است كه ابن‌قاضى شهبه از آن به نام شرح مختصر ابى شجاع نام برده است (ابن‌قاضى شهبه، ج۲، ص۳۰۸). نسخه‌ای خطى از تحفه در برلين موجود است و نسخه‌ای عكسى از آن به نام عقداللبيب شرح متن غاية التقريب كه احتمالاً تصحيف شده است، در معهد المخطوطات قاهره موجود است ( فهرست التمهيدی، ص۲۲۱).
۵. شرح الاربعين حديثاً النَوويّه، در احاديث صحيح نبوی(ص) كه دوبار در قاهره بدون تاريخ و يك بار در بيروت (۱۹۸۶م) به چاپ رسيده است.
۶. شرح مختصر ابن‌حاجب، در فقه مالكيه.
۷. تقريظ رساله زجر المفتری على ابى الحسن الاشعری، كه اصل رساله از ابوالعباس احمد بن محمد بن عمر قرطبى است. ابن‌تقريظ و خطبه شرح مختصر در طبقات الشافعيه سبكى به چاپ رسيده است.
۸. نامه‌ای كه ابن‌دقيق العيد به نائب خود قاضى اخميم نوشته است و اصل نامه در الطالع السّعيد ادفوی چاپ شده است (ادفوی، ص۵۹۷ - ۵۹۹) و نسخه‌های خطى نيز از آن موجود است.
علاوه بر اين‌ها كتاب نبذة فى علوم الحديث است كه نسخه‌های خطى از آن در موزه بريتانيا موجود است و قصايدی هم از وی ضمن مجموعه شعر خطى در موزه عراق (شم ۶۳۳۹/۱) وجود دارد (نقشبندی، ص۵۴۹).
فهرست منابع:
(۱) ابن‌اياس، محمد، بدائع الزّهور، به كوشش محمد مصطفى، قاهره، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م؛
(۲) ابن‌حجر عسقلانى، احمد، الدرر الكامنه، حيدرآباد دكن، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م؛
(۳) ابن‌شاكر، عيون التواريخ، نسخه عكسى كتابخانه استانبول، شم ۲۷۶؛
(۴) ابن‌شاكر، فوات الوفيات، به كوشش احسان عباس، بيروت، ۱۹۷۴م؛
(۵) ابن‌فرحون، ابراهيم، الديباج المذهب، به كوشش محمد الاحمدی ابوالنّور، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م؛
(۶) ابن‌قاضى شهبه، احمد، طبقات الشافعيّه، به كوشش عبدالعليم خان، حيدرآباد دكن، ۱۳۹۹ق/ ۱۹۷۹م؛
(۷) ابن‌كثير، البدايه؛
(۸) ابن‌الوردی، زين‌الدين عمر، تتمة المختصر فى اخبار البشر، به كوشش احمد رفعت بدراوی، بيروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م؛
(۹) ادفوی، جعفر، الطالع السعيد، به كوشش سعد محمد حسن و طه الحاجری، قاهره، ۱۹۶۶م؛
(۱۰) اسنوی، عبدالرحيم، طبقات الشافعيه، به كوشش عبدالله الجبوری، بغداد، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م؛
(۱۱) بغدادی، ايضاح المکنون؛
(۱۲) حاجى خليفه، كشف الظنون؛
(۱۳) ذهبى، محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، حيدرآباد دكن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق؛
(۱۴) زركلى، الاعلام؛
(۱۵) سبكى، عبدالوهاب، طبقات الشافعيه الكبري، به كوشش محمود محمد الطناحى و عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م؛
(۱۶) سيوطى، المزهر، به كوشش محمد احمد جادالمولى و ديگران، بيروت، ۱۹۸۶م؛
(۱۷) صفدی، خليل، الوافى بالوفيات، به كوشش، س. ددرينگ، بيروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م؛
(۱۸) الفهرس التمهيدی للمخطوطات المصوره، قاهره، ۱۹۴۸م؛
(۱۹) نقشبندی، اسامه نصار و ظمياء محمد عباس، مخطوطات الادب فى المتحف العراقى، كويت، ۱۹۸۵م؛
