• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌زولاق خام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ِ زولاق‌، ابومحمد حسن‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ حسين‌ بن‌ حسن‌ بن‌ على‌ بن‌ خالد بن‌ راشد بن‌ عبدالله‌ بن‌ سليمان‌ بن‌ زولاق‌ مصري‌ ليثى‌ (۳۰۶-۳۸۶ق‌/۹۱۹-۹۹۶م‌)، فقيه‌ و محدّث‌. برخى‌ درگذشت‌ او را ۳۸۹ق‌ نوشته‌اند (ياقوت‌، ادبا، ۷/۲۲۶؛ ذهبى‌، ۱۶/۴۶۳؛ صفدي‌، ۱۱/۳۷۰). او در جوانى‌ به‌ حديث‌ و تاريخ‌ روي‌ آورد و حديث‌ را از ابوجعفر طحاوي‌ فراگرفت‌. ابن‌ زولاق‌ در ۳۳۰ق‌ به‌ دمشق‌ رفت‌ (ذهبى‌، همانجا) و پس‌ از حضور در مجالس‌ درس‌ محدّثان‌ و راويان‌ آن‌ ديار به‌ مصر بازگشت‌ و مدتى‌ عهده‌دار امر قضا شد، اما چون‌ شيفتة تاريخ‌ و گردآوري‌ رويدادهاي‌ آن‌ بود، بيشتر عمر را بر سر اين‌ كار گذاشت‌.
ابن‌ حجر عسقلانى‌ پس‌ از بيان‌ اين‌ نكته‌ كه‌ ابن‌ زولاق‌ از جمع‌ كثيري‌ استماع‌ حديث‌ كرده‌ و تصانيف‌ او را گواه‌ بر اين‌ امر دانسته‌ است‌، گفته‌ كه‌ ابن‌ اعين‌ الغزال‌ به‌ ناحق‌ او را، به‌ دليل‌ ابراز تشيع‌ نسبت‌ به‌ فاطميان‌، نكوهش‌ و تكذيب‌ كرده‌ است‌ (۲/۱۹۱) كه‌ با توجه‌ به‌ تأليفات‌ او، تشيع‌ وي‌ بعيد نمى‌نمايد. امين‌ (۴/۶۲۵ -۶۲۶) كه‌ زندگى‌نامة نسبتاً كاملى‌ از ابن‌ زولاق‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌، با استناد به‌ همين‌ قول‌ ابن‌ حجر، ابن‌ زولاق‌ را شيعه‌ دانسته‌ و مى‌گويد كه‌ احتمالاً دوازده‌ امامى‌ بوده‌ است‌.
آثار: نوشته‌هاي‌ ابن‌ زولاق‌ از منابع‌ عمده‌ و اصيل‌ تاريخ‌ سده‌هاي‌ نخستين‌ مصر اسلامى‌ به‌ ويژه‌ دوره‌هاي‌ اخشيدي‌ و فاطمى‌ است‌. البته‌ بيشتر اين‌ آثار از ميان‌ رفته‌، اما پيش‌ از آن‌، از مآخذ مؤلفان‌ تاريخ‌ بوده‌ است‌. از كتابهاي‌ او جز چند نسخة خطى‌ ناقص‌ (خديويه‌، ۵/۶ -۷؛ ازهريه‌، ۵/۳۱۹) در دست‌ نيست‌. مؤلفان‌ آثار بسياري‌ را به‌ او نسبت‌ مى‌دهند: اتمام‌ اخبار امراءِ مصر للكندي‌ (مقريزي‌، اتّعاظ، ۱۴۶)؛ ذيل‌ اخبار قضاة مصر كندي‌، در اخبار قاضيان‌ مصر كه‌ از ۲۴۶ق‌ با ترجمة احوال‌ قاضى‌ بكار بن‌ قتيبه‌ آغاز مى‌شود و به‌ رجب‌ ۳۸۶ق‌ در احوال‌ محمد بن‌ نعمان‌ قاضى‌ فاطمى‌ پايان‌ مى‌يابد (ابن‌ خلكان‌، ۲/۹۱؛ حاجى‌ خليفه‌، ۱/۲۸). بر همين‌ كتاب‌ كندي‌، ابن‌ حجر و شاگردش‌ سخاوي‌ ذيلهايى‌ نوشته‌اند (حاجى‌ خليفه‌، ۱/۳۰۱)؛ اخبار سيبويه‌ المصري‌ كه‌ افزون‌ بر شرح‌ احوال‌، برخى‌ از اشعار و لطايف‌ و كلمات‌ قصار سيبويه‌ را آورده‌ است‌ (ازهريه‌، خديويه‌، همانجاها؛ بروكلمان‌، ۳/۸۴)؛ العيون‌ الدعج‌ فى‌ حلى‌ دولة بنى‌ طغج‌ كه‌ ابن‌ سعيد مختصر آن‌ را در المغرب‌ فى‌ حلى‌ المغرب‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (شِيال‌، ۱۴۶)؛ الموازنة بين‌ مصر و بغداد (ابن‌ ظهيره‌، ۱۳۱)؛ تاريخ‌ الكبير على‌ السنين‌ (ابن‌ شاكر، ۱۷۲؛ ياقوت‌، ادبا، ۷/۲۲۶). بروكلمان‌ (همانجا) معتقد است‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ تاريخ‌ مصر تا ۴۹ق‌/۶۶۹م‌ را در بر دارد؛ تاريخ‌ مصر (دواداري‌، ۶/۴) يا تاريخ‌ مصر و فضائلها (دوسلان‌، )؛ I/۳۳۰ سيرة ابن‌ طولون‌ (سخاوي‌، ۱۸۳)؛ سيرة العزيز (ابن‌ شاكر، همانجا)؛ سيرة المعزلدين‌ الله‌ كه‌ اهّم‌ مؤلفات‌ اوست‌ و مقريزي‌ بخش‌ عمدة كتاب‌ خود را از آن‌ گرفته‌ است‌ (شيال‌، همانجا)؛ سيرة جوهر (ياقوت‌، ادبا، ابن‌ شاكر، همانجاها؛ قس‌: بروكلمان‌، همانجا كه‌ نام‌ كتاب‌ را سيرة القائد جوهر ضبط كرده‌ است‌)؛ سيرة خمارويه‌ (سخاوي‌، همانجا)؛ سيرة كافور؛ سيرة محمد بن‌ طغج‌ الاخشيد (ياقوت‌، ادبا، همانجا؛ ابن‌ شاكر، همانجا)؛ فضايل‌ مصر و اخبارها (سخاوي‌، ۲۷). روزنتال‌ (ص‌ ۱۷۸) انتساب‌ اين‌ كتاب‌ را به‌ ابن‌ زولاق‌، به‌ دليل‌ ضعف‌ تأليف‌، مورد انتقاد قرار داده‌ و نيز معتقد است‌ (همانجا، حاشية ۹۴) چهار كتابى‌ كه‌ بروكلمان‌ (۳/۸۳ -۸۴) از ابن‌ زولاق‌ دانسته‌ است‌ «به‌ ظاهر همه‌ يكى‌ يا كاملاً شبيه‌ يكديگر است‌...». دوسلان‌ (همانجا) اين‌ اثر را مختصر يك‌ كتاب‌ مفصل‌ ديگر دانسته‌ است‌؛ فى‌ فضائل‌ مصر و النيل‌ ( آلوارت‌، )؛ V/۴۲۲ كتاب‌ فى‌ خطط مصر كه‌ نام‌ آن‌ در غالب‌ منابع‌ آمده‌ است‌؛ كواكب‌ در احوال‌ خاندان‌ ماذرايى‌ (ويت‌، حاشية خطط، ۲(۱)/۶۶). نام‌ ديگر اين‌ كتاب‌ سيرة الماذر آيتين‌ است‌ (ابن‌ شاكر، ۱۷۲؛ ياقوت‌، ادبا، همانجا).
آثار ابن‌ زولاق‌، چنانكه‌ اشاره‌ شد، توجه‌ مورخان‌ و نويسندگان‌ بعدي‌ را به‌ خود جلب‌ كرده‌ است‌. اينان‌ گاه‌ به‌ صراحت‌ و با ذكر نام‌ و اغلب‌ بدون‌ ذكر نام‌ مطالب‌ خود را از نوشته‌هاي‌ ابن‌ زولاق‌ گرفته‌اند، براي‌ نمونه‌ ياقوت‌ در معجم‌ البلدان‌ در ۸ مورد، ابن‌ خلكان‌ در ۴ مورد، دواداري‌ در ۲ مورد، ابن‌ دقماق‌ در ۳ مورد، مقريزي‌ در اتّعاظ در ۴ مورد و در خطط نيز در ۴ مورد، ابن‌ ظهيره‌ در ۲۰ مورد، حرّ عاملى‌ در ۱ مورد، ابن‌ حجر در ۳۶ مورد به‌ نوشته‌هاي‌ ابن‌ زولاق‌ استناد جسته‌اند، علاوه‌ بر اينها ويت‌ (ص‌ معتقد است‌ كه‌ ابن‌ ميسر هم‌ از ابن‌ زولاق‌ بسيار نقل‌ كرده‌ و تقريباً تمامى‌ گزارش‌ مربوط به‌ سالهاي‌ ۳۶۲ تا ۳۶۵ق‌ را از وي‌ گرفته‌ است‌. برخى‌ نيز ابن‌ سعيد و ابن‌ حجر را، پس‌ از مقريزي‌، از مؤلفانى‌ دانسته‌اند كه‌ بيش‌ از ديگران‌ از ابن‌ زولاق‌ نقل‌ كرده‌اند ( ۲ EI).
مآخذ: ابن‌ حجر عسقلانى‌، احمد بن‌ على‌، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد دكن‌، ۱۳۲۱- ۱۳۲۹ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ شاكر كتبى‌، محمد، عيون‌ التواريخ‌، نسخة عكسى‌ موجود در كتابخانة مركز؛ ابن‌ ظهيره‌، محمد بن‌ محمد، الفضائل‌ الباهرة فى‌ محاسن‌ مصر و القاهرة، به‌ كوشش‌ مصطفى‌ السقاء و كامل‌ المهندس‌، قاهره‌، ۱۹۶۹م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ امين‌، محسن‌، اعيان‌ الشيعة، بيروت‌، ۱۰۴۳ق‌/۱۹۸۲م‌؛ بروكلمان‌، كارل‌، تاريخ‌ الادب‌ العربى‌، ترجمة عبدالحليم‌ النجار، قاهره‌، دارالمعارف‌؛ حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ دواداري‌، ابوبكر بن‌ عبدالله‌، كنزالدرر، به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، قاهره‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۱م‌؛ ذهبى‌، محمد بن‌ احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ الارنؤوط و اكرم‌ البوشى‌، بيروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌؛ روزنتال‌، فرانتس‌، تاريخ‌ تاريخ‌ نگاري‌ در اسلام‌، ترجمة اسدالله‌ آزاد، مشهد، ۱۳۶۵ش‌؛ سخاوي‌، محمد بن‌ عبدالرحمان‌، الاعلان‌ بالتوبيخ‌، به‌ كوشش‌ فرانتس‌ روزنتال‌، بغداد، ۱۳۸۲ق‌/۱۹۶۳م‌؛ شيال‌، جمال‌ الدين‌، حاشيه‌ بر اتعّاظ الحنفاء (نك: مقريزي‌ در همين‌ مآخذ)؛ ياقوت‌، ادباء؛ همو، بلدان‌؛



جعبه ابزار