ابن‌سماعه خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ سَماعه، ابوعبدالله محمد بن سماعة بن عُبيدالله بن هلال تميمى كوفى (۱۳۰-۲۳۳ق/۷۴۸- ۸۴۸م)، قاضى، محدث و فقيه حنفى. نام وي در برخى از منابع ابن سِماعه (ابن حجر، ۲/۱۶۷) و ابن سَمّاعه (رياضى‌زاده، ۲۸) نيز آمده است. برخى نسبت وي را اشتباهاً تيمى (ابن تغري بردي، ۲/۲۷۱) يا تيهمى (ابن قطلوبغا، ۵۴) ثبت كرده‌اند. كنية وي را وكيع (۳/۲۱۴) ابوالاصبغ ضبط كرده است.
مشايخ وي در حديث عبارتند از: ليث بن سعد، مسيب بن شريك، يعلى بن خالد رازي، ابويوسف قاضى و محمد بن حسن شيبانى (خطيب بغدادي، ۵/۳۴۱) و از دو نفر اخير كه از شاگردان برجستة ابوحنيفه بوده‌اند، فقه نيز آموخته است (ذهبى، ۳/۴۳۸). او در مذهب حنفى تا آنجا پيش رفت كه برخى او را از برجستگان اصحاب رأي (خطيب بغدادي، همانجا؛ صيمري، ۱۶۲) و صاحب اختيارات در مذهب و روايات (صفدي، ۳/۱۴۰) دانسته‌اند. از شاگردان و راويان وي، ابوجعفر احمد بن ابى عمران طحاوي (ابواسحاق شيرازي، ۱۴۶)، حسن بن محمد عنبر و شّاء (خطيب بغدادي، همانجا)، محمد بن عمران ضبّى (مزي، ۱۶/۲۹۰) و بكر بن محمد قمى (ابن ابى الوفاء، ۲/۵۹؛ طاش كوپري‌زاده، ۴۶: عمّى) را مى‌توان ياد كرد.
صيمري (ص ۱۶۱) او را از حافظان و ثقه دانسته است. ابن سماعه در ۱۹۲ق/۸۰۸م پس از مرگ يوسف فرزند استادش، ابويوسف يعقوب ابن ابراهيم، از سوي هارون‌الرشيد (د ۱۹۳ق)، عهده‌دار قضاي جانب غربى بغداد شد و در اين سمت باقى بود، تا اينكه بر اثر ضعف بينايى توسط مأمون عزل گرديد (وكيع، ۳/۲۸۲). صيمري (همانجا) گفته است كه وي در زمان مأمون عهده‌دار امر قضا شد و در ايام معتصم استعفا داده است، اما چنانكه مسعودي ( التنبيه،۳۰۰) يادآور شده وي توسط هارون‌الرشيد به قضا گمارده شده و آنگونه كه خطيب بغدادي (همانجا) اشاره كرده توسط مأمون عزل شده است، نه در دوران معتصم (خلافت: ۲۱۸-۲۲۷ق/۸۳۳ -۸۴۲م). طاش كوپري‌زاده (ص ۴۵) از او با عنوان قاضى القضاة ياد كرده است، اما در منابع متقدم چنين عنوانى ديده نمى‌شود.
وي با وجود اينكه داراي مناصب مهم رسمى بود، صوفيانه مى‌زيست و گفته‌اند كه روزانه ۲۰۰ ركعت نماز مى‌گزارده است (خطيب بغدادي، ۵/۳۴۲، ۳۴۳). او با اينكه به سبب ضعف چشم از سمت قضا بركنار شده بود، اما مسعودي ( مروج‌الذهب،۴/۱۲) مى‌گويد كه اين فقيه معمّر در اواخر عمر، صحت جسم و عقل و حواس داشته و افعال جوانان را انجام مى‌داده و اسب سواري هم مى‌كرده است.
آثار: ۱. ادب القاضى كه احتمالاً همان كتاب ادب القاضى على مذهب ابى حنيفة (ابن نديم، ۲۸۹؛ نك: حاجى خليفه) يا ادب القاضى فى الاحكام (رياضى‌زاده، همانجا) است؛ ۲. الاكتساب فى الرزق المستطاب كه‌مختصري ازكتاب الكسب استادش محمدبن‌حسن‌شيبانى است. نسخه‌اي خطى از آن در قاهره موجود است I/۴۳۵) )؛ GAS, ۳. المحاضر و السجلات (ابن نديم، همانجا؛ ۴. نوادر المسائل، كتابى مفصل در رواياتى از محمد بن حسن شيبانى است (مسعودي، همانجا) كه بعداً محمد بن احمد سرخسى آن را اساس كتاب المبسوط خود قرار داد ، GAS) همانجا).
مآخذ: ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضيّة، حيدرآباد دكن، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م؛ ابن تغري بردي، النجوم؛ ابن حجر عسقلانى، احمد، تقريب التهذيب، به كوشش عبدالوهاب عبداللطيف، بيروت، ۱۳۹۵/۱۹۷۵م؛ ابن قطلوبغا، قاسم، تاج التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م؛ ابن نديم، الفهرست، بيروت، دارالمعرفة؛ ابواسحاق شيرازي، ابراهيم، طبقات الفقهاء، به كوشش شيخ خليل الميس، بيروت، دارالقلم؛ حاجى خليفه، كشف؛ خطيب بغدادي، احمد، تارخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م؛ ذهبى، محمد، تذهيب التهذيب، نسخة عكسى موجود در كتابخانة مركز، رياضى‌زاده، عبداللطيف، اسماء الكتب، به كوشش محمد التونجى، بيروت، دارالفكر؛ صفدي، خليل، الوافى بالوفيات، به كوشش هلموت ريتر، بيروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م؛ صيمري، حسين، اخبار ابى حنيفة و اصحابه، بيروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ طاش كوپري‌زاده، احمد، طبقات الفقهاء، موصل، ۱۹۶۱م؛ مزّي، يوسف، تهذيب الكمال، نسخة عكسى موجود در كتابخانة مركز؛ مسعودي، على، التنبيه و الاشراف، بيروت، دارصعب؛ همو، مروج الذهب، بيروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م؛ وكيع، محمد، اخبار القضاة، به كوشش عبدالعزيز مصطفى مراغى، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م؛
