• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌شجری(خام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ِ شَجَري‌، ابوالسعادات‌ هبةالله‌ بن‌ على‌ علوي‌ حسنى‌ (۴۵۰- ۲۰ رمضان‌ ۵۴۲ق‌/۱۰۵۸-۱۲ فورية ۱۱۴۸)، نحوي‌، لغوي‌، اديب‌ و شاعرِ شيعى‌. نسب‌ او به‌ امام‌ حسن‌ مجتبى‌(ع‌) مى‌رسد و به‌ همين‌ سبب‌ علوي‌ حسنى‌ ناميده‌ شده‌ است‌. دربارة شهرت‌ يافتن‌ او به‌ ابن‌ شجري‌ اختلاف‌ است‌. ياقوت‌ (ياقوت‌،ج۱۹،ص۲۸۲) او را از طرف‌ مادر به‌ خاندان‌ «شجري‌» منسوب‌ مى‌داند، اما ابن‌ خلكان‌ (ابن‌ خلكان‌،ج۶،ص۵۰) انتساب‌ او را هم‌ به‌ اين‌ خاندان‌ محتمل‌ مى‌داند و هم‌ به‌ قرية شجره‌ واقع‌ در نزديكى‌ مدينه‌ (سيوطى‌،ج۱،ص۳۲۴).
وي‌ ادب‌ و نحو را نزد ابن‌ طباطبا، خطيب‌ تبريزي‌، سعيد بن‌ على‌ سُلالى‌ و ابن‌ فَضال‌ مُحاشِعى‌ آموخت‌ و علم‌ حديث‌ را نزد جماعتى‌ از شيوخ‌ چون‌ ابوالحسن‌ مبارك‌ بن‌ عبدالجبار صيرفى‌ و محمد بن‌ سعيد ابن‌ نبهان‌ كاتب‌ فراگرفت‌ (ياقوت‌،ج۱۹،ص۲۸۲-۲۸۳؛ قفطى‌،ج۳،ص۳۵۶؛ ابن‌ خلكان‌،ج۶،ص۴۶) و از دوريستى‌، ابن‌ قدامه‌ و ديگران‌ روايت‌ كرد (افندي‌،ج۵،ص۳۱۸). وي‌ هرگز از دانش‌اندوزي‌ نياسود، چنانكه‌ در سن‌ پيري‌ نيز در درس‌ ابوالحسن‌ بن‌ طيوري‌ و برخى‌ ديگر حاضر مى‌شد (ذهبى‌،ج۲،ص۴۶۳)، حال‌ آنكه‌ او خود در فنون‌ ادب‌ تجارب‌ بسيار اندوخته‌ و در بغداد، سرور نحودانان‌ گشته‌ بود و چندي‌ هم‌، به‌ نيابت‌ از سوي‌ الطاهر ابوعبدالله‌ احمد بن‌ ابى‌ الحسن‌ علوي‌، نقيب‌ طالبيان‌ در محلة كرخ‌ بغداد بود (ابن‌ انباري‌،ص۲۸۴؛ ابن‌ كثير،ج۱۱،ص۲۲۳). گويند وي‌ مدت‌ ۷۰ سال‌ به‌ تدريس‌ نحو و ادب‌ اشتغال‌ داشت‌. در اين‌ مدت‌ طولانى‌ بسياري‌ از مشاهير نحو و لغت‌، چون‌ تاج‌الدين‌ كندي‌، ابوالبركات‌ ابن‌ انباري‌ (ياقوت‌،ج۱۹،ص۲۸۳؛ ابن‌ انباري‌،ص۲۸۶) و ابن‌ خشاب‌ (فيروزآبادي‌،ص۲۷۸) از او دانش‌ آموختند؛ عده‌اي‌ چون‌ شيخ‌ برهان‌الدين‌ حمدانى‌ قزوينى‌ و قطب‌ راوندي‌ نيز از او روايت‌ حديث‌ كردند (افندي‌، ج۵،ص۳۱۸).
مقام‌ ارجمند او را همگان‌ ستوده‌اند: منتجب‌ الدين‌ (منتجب‌ الدين‌،ص‌ ۱۹۷) او را فاضل‌ و صالح‌ دانسته‌ است‌؛ ابن‌ انباري‌ (ابن‌ انباري‌،ص‌ ۲۸۵-۲۸۶) سلسلة مشايخ‌ او را در نحو به‌ على‌(ع‌) رسانده‌ است‌؛ ياقوت‌ (همانجا) نيز وي‌ را بسيار ستوده‌ و گفته‌ است‌ در علم‌ نحو يگانة روزگار بود، اشعار و احوال‌ و ايام‌ عرب‌ را نيك‌ مى‌دانست‌ و در ادب‌ تسلط كامل‌ و كافى‌ داشت‌. ابن‌ هشام‌ (ابن‌ هشام‌،ج۱،ص۴۵؛ابن‌ هشام‌،ج۱،ص ۶۰؛ابن‌ هشام‌،ج۱،ص۶۴؛ابن‌ هشام‌،ج۱،ص۶۵، جم) به‌ آراء و نظرات‌ او در چندين‌ مورد استناد كرده‌ و ابن‌ خلكان‌ (ابن‌ خلكان‌،ج۶،ص۴۶-۴۷) به‌ تبحر او در استشهاد به‌ شعر عرب‌ اشاره‌ نموده‌ است‌. بدين‌سان‌ ابن‌ شجري‌ به‌ درجه‌اي‌ از اعتبار و شهرت‌ رسيده‌ بود كه‌ بزرگى‌ چون‌ زمخشري‌، هنگام‌ بازگشت‌ از سفر حج‌، در بغداد به‌ ديدنش‌ رفت‌ و در حضور عده‌اي‌، از جمله‌ ابن‌ انباري‌، در باب‌ حديث‌ و شعر و ادب‌ با او به‌ مباحثه‌ پرداخت‌ (ياقوت‌،ج۱۹،ص۱۲۸؛ ابن‌ خلكان‌، ج۶،ص۴۶-۴۷). ابن‌ شجري‌ شعر نيز مى‌سرود، اما از اشعار او تنها دو قطعة كوتاه‌ مجموعاً ۵ بيت‌ و نيز ۱۶ بيت‌ از يك‌ قصيده‌ در مدح‌ وزير نظام‌الدين‌ ابونصر مظفر باقى‌ مانده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌،ج۶،ص۴۷- ۴۸). گويا اشعار وي‌ مورد پسند اهل‌ ادب‌ نبوده‌ است‌، چنانكه‌ حسن‌ بن‌ احمد بن‌ جكينا شاعر بغدادي‌ شعر او را مورد طعن‌ قرار داده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌،ج۶،ص۴۹؛ ابن‌ شاكر،ج۱،ص۳۲۱). ابن‌ شجري‌ در بغداد چشم‌ از جهان‌ فروبست‌ و در كرخ‌ كه‌ محلة شيعه‌نشين‌ بغداد بود، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (قفطى‌،ج۳،ص۳۵۶).
آثار: از وي‌ آثاري‌ در زمينه‌هاي‌ مختلف‌ برجاي‌ مانده‌ كه‌ عبارتند از:
۱. الامالى‌. اين‌ كتاب‌ يكى‌ از آثار كم‌نظير و ارزشمند است‌ كه‌ صاحب‌ آن‌ بسياري‌ از آراء نحوي‌ را با شواهد شعري‌ مختلف‌ در ۸۴ مجلس‌ براي‌ شاگردانش‌ املا كرده‌ است‌. تاريخ‌ بسياري‌ از مجالس‌ دقيقاً ثبت‌ شده‌، اما از شروع‌ نخستين‌ مجلس‌ اطللاع‌ دقيقى‌ در دست‌ نيست‌ و با توجه‌ به‌ انيكه‌ مجلس‌ هشتم‌ در اوايل‌ جمادي‌الاوّل‌ ۵۲۴ املا گرديده‌ و پس‌ از آن‌ به‌ طور مرتب‌ ادامه‌ داشته‌ است‌، شروع‌ آن‌ احتمالاً در اوايل‌ ربيع‌الاول‌ همان‌ سال‌ بوده‌ است‌.
ابن‌ شجري‌ در اين‌ كتاب‌ آراء بسياري‌ را بدون‌ ذكر نام‌ آورده‌ است‌. به‌ عنوان‌ مثال‌ چند فصل‌ كامل‌ از كتاب‌ الازهية هروي‌ را بدون‌ ذكر مأخذ نقل‌ كرده‌ است‌ ( الامالى‌،ج۲،ص۳۴۳-۳۵۱؛هروي‌،ص۱۴۸-۱۵۷؛ ابن‌ شجري‌، مالم‌ ينشر، ۳۰-۳۱؛هروي‌،ص۵۴ - ۵۵، جم)
وي‌ بخش‌ وسيعى‌ از الامالى‌ را (ابن‌ شجري‌، مالم‌ ينشر،ص۴۱- ۶۵) به‌ ذكر لغزشهاي‌ مكى‌ بن‌ ابى‌ طالب‌ مغربى‌ در كتاب‌ مشكل‌ اِعراب‌ القرآن‌ اختصاص‌ داده‌ است‌. برخى‌ از متأخران‌ (ضامن‌،ص۶ -۷) انگيزة اين‌ كار او را اختلافات‌ مذهبى‌ دانسته‌اند و گفته‌اند كه‌ چون‌ مكى‌ بن‌ ابى‌ طالب‌، مالكى‌ مذهب‌ بوده‌ و در چند جا از نوشته‌هايش‌ معتزله‌ را مورد انتقاد قرار داده‌ و آنان‌ را ملحد دانسته‌، ابن‌ شجري‌ در مقام‌ دفاع‌ از معتزله‌ به‌ طرح‌ اين‌ انتقادات‌ پرداخته‌ است‌، اما دربارة اين‌ سخن‌ بايد اندكى‌ ترديد كرد، چه‌ همة موارد نيز چندان‌ نابجا نيست‌ (ابن‌ شجري‌، مالم‌ ينشر،ص۴۳). كتاب‌ الامالى‌ در ۱۳۴۹ق‌ در دو مجلد در حيدرآباد به‌ طور ناقص‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ و يك‌ بار نيز در بيروت‌ بدون‌ ذكر تاريخ‌، تجديد چاپ‌ شده‌ است‌. بخش‌ پايانى‌ آن‌ با عنوان‌ مالم‌ ينشر من‌ الامالى‌ الشجرية به‌ كوشش‌ حاتم‌ صالح‌ ضامن‌ در ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۴م‌ در بيروت‌ چاپ‌ شده‌ كه‌ بقية مجلس‌ ۷۸ تا مجلس‌ ۸۴ را شامل‌ مى‌شود.
۲. الحماسة. اين‌ اثر گلچينى‌ از بهترين‌ اشعار شعراي‌ جاهلى‌ و اسلامى‌ عصر اموي‌ و عباسى‌ است‌ كه‌ وي‌ به‌ تقليد از حماسة ابوتمّام‌ و بحتري‌ گردآورده‌ است‌. برخى‌ معتقدند كه‌ در سلسلة حماسه‌هاي‌ عرب‌، اثرِ ابن‌ شجري‌ از همه‌ ارزشمندتر است‌ (مردم‌ بك‌،ج۴۵،ص۸۸۲). حماسه‌ در ۱۳۴۵ق‌ توسط مستشرق‌ آلمانى‌ فريتس‌ كرنكو در حيدرآباد و در ۱۹۷۰م‌ به‌ كوشش‌ عبدالمعين‌ الملوحى‌ و اسماء الحمصى‌ در دمشق‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
۳. مختارات‌ شعراء العرب‌، شامل‌ ۵۰ قصيده‌ از قصايد معروف‌ عصر جاهلى‌ و مخضرمين‌ است‌. اين‌ اثر در ۱۳۰۶ ق‌ در قاهره‌ چاپ‌ سنگى‌ شده‌، در ۱۳۴۴ق‌ به‌ كوشش‌ محمود حسن‌ الزناتى‌ در قاهره‌ و يك‌ بار ديگر در ۱۹۷۵م‌ به‌ كوشش‌ على‌ محمد بجاوي‌ در همانجا به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌.
۴. منظومة ابن‌ الشجري‌. اين‌ اثر در ۱۳۳۰ق‌ در قاهره‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
افزون‌ بر اينها، نسخه‌اي‌ از يك‌ فرهنگ‌ مشتركات‌ لفظى‌ در برلين‌ مضبوط است‌ I/۴۹۳) كه‌ شايد همان‌ ما اتفق‌ لفظه‌ و اختلف‌ معناه‌ باشد كه‌ ياقوت‌ (ياقوت‌ ،ج۱۹،ص۲۸۳) از آن‌ نام‌ برده‌ است‌.
آثار ديگري‌ هم‌ براي‌ ابن‌ شجري‌ ذكر كرده‌اند كه‌ عبارتند از: ۱. الانتصار. هنگامى‌ كه‌ ابن‌ شرجى‌ املاي‌ كتاب‌ الامالى‌ را به‌ پايان‌ برد، ابن‌ خشاب‌ از وي‌ خواست‌ تا آن‌ را نزد او فراگيرد، اما وي‌ نپذيرفت‌. در نتيجه‌ ابن‌ خشاب‌ به‌ ردّ بعضى‌ از موضوعات‌ كتاب‌ پرداخت‌ و ابن‌ شجري‌ در پاسخ‌ آن‌ الانتصار را نوشت‌ (ياقوت‌ ،ج۱۹،ص۲۸۳؛ قفطى‌،ج۳،ص۳۵۶-۳۵۷)؛ ۲. شرح‌ التصريف‌ الملوكى‌ ابن‌ جنى‌؛ ۳. شرح‌ اللمع‌ ابن‌ جنى‌ (ابن‌ خلكان‌،ج۶،ص۴۵).
منابع:
(۱)ابن‌ انباري‌، عبدالرحمان‌، نزهة الالياء، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ سامرايى‌، بغداد، ۱۹۵۹م‌؛
(۲)ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛
(۳)ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛
(۴)ابن‌ شاكر كتبى‌، محمد، فوات‌ الوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، دارصادر؛
(۵)ابن‌ شجري‌، هبةالله‌، الامالى‌، حيدرآباد دكن‌، ۱۳۴۹ق‌؛
(۶)ابن‌ شجري‌، الحماسة، به‌ كوشش‌ فريتس‌ كرنكو، حيدرآباد دكن‌، ۱۳۴۵ق‌؛
(۷)ابن‌ شجري‌، مالم‌ ينشر من‌ الامالى‌ الشجرية، به‌ كوشش‌ حاتم‌ صالح‌ ضامن‌، بيروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۴م‌؛
(۸)ابن‌ كثير، البداية؛
(۹)ابن‌ هشام‌، عبدالله‌، مغنى‌ اللبيب‌، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، مكتب‌ التجارية الكبري‌؛
(۱۰)افندي‌ اصفهانى‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد الحسينى‌، قم‌، ۱۴۰۱ق‌؛
(۱۱)ذهبى‌، محمد، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونى‌، بيروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌؛
(۱۲)سيوطى‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌/۱۹۶۵م‌؛
(۱۳)ضامن‌، حاتم‌ صالح‌، مقدمه‌ بر مالم‌ ينشر (نك: ابن‌ شجري‌ در همين‌ مآخذ)؛
(۱۴)فيروزآبادي‌، محمد، البلغة، به‌ كوشش‌ محمد المصري‌، دمشق‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌؛
(۱۵)فقطى‌، على‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۹م‌؛
(۱۶)مردم‌ بك‌، عدنان‌، «التعريف‌ و النقد»، مجلة مجمع‌ اللغة العربية بدمشق‌، شم ۴۵، ۱۳۹۰ق‌/۱۹۷۰م‌، شم ۴۵؛
(۱۷)منتجب‌الدين‌، على‌، فهرست‌ اسماء علماء الشيعة، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز طباطبائى‌، بيروت‌، ۱۴۰۶ق‌؛
(۱۸)هروي‌، على‌، الازهية، به‌ كوشش‌ عبدالمعين‌ الملوحى‌، دمشق‌، ۱۳۹۱ق‌/۱۹۷۱م‌؛
(۱۹)ياقوت‌، ادبا؛



جعبه ابزار