ابن‌ظفر (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ ظَفَر، ابوعبدالله، محمد بن عبدالله بن محمد (۴۹۷- ۵۶۵ق ۱۱۰۴-۱۱۷۰/م)، ادیب، لغوی، مفسّر و شاعر. تاریخ درگذشت او را ۵۶۷ و ۵۶۸ق و كُنیه او را ابوجعفر (یاقوت، ج ۱۹، ص۴۸) و ابوهاشم (المكتبة، ص ۶۶۵) نیزگفته‌اند. یاقوت (یاقوت، ج ۱۹، ص۴۸) و صفدی (صفدی، ج ۱، ص۱۴۱) زادگاه او را صقلیه، فاسى (فاسى، ج ۲، ص۳۴۴؛ فاسى، ج ۲، ص ۳۴۵) و سیوطى (سیوطى، ج ۱، ص۱۴۲) مكه دانسته‌اند. ابن ظفر دوران كودكى را در مكه گذرانید (یاقوت، ج ۱۹، ص۴۸؛ صفدی، ج ۱، ص۱۴۱) و نسبت مكّى وی نیز از همین جاست. در كودكى موطن خود را ترك كرد و برای كسب دانش راهى‌ِ مصر، مغرب و اندلس شد. در اسكندریه با ابوبكر طرطوشى و در اندلس با ابوبكر ابن عربى و ابو مروان باجى و ابوالولید دبّاغ و ابن مَسرّه ملاقات كرد (یاقوت، ج ۱۹، ص۴۸؛ فاسى، ج ۲، ص۳۴۶) و احتمالاً از محضر آنان بهره برد. وی مقامات حریری را نیز نزد حافظ ابوطاهر سلفى فراگرفته (ابن حجر، ج ۵، ص۳۷۲) و خود از راویان او بوده است. (المكتبة، ص ۶۶۷)
ابن ظفر در ادبیات و تفسیر اطلاعات وسیع داشته و شاگردان بسیاری در این رشته‌ها تربیت كرده است. عمادالدین كاتب (عمادالدین كاتب، ج ۳، ص۴۹) وی را در تفسیر و ادبیات، امام عصر دانسته و گفته است كه ضمن ملاقاتى با او در حماه، طالبان علم را شیفته وی یافته است. از میان شاگردان او مى‌توان از ابوالمحاسن عمر بن قرشى، (فاسى، ج ۲، ص۳۴۴) ابوالمواهب ابن بصری و موفق بن قدامه (ابن حجر، ج ۵، ص۳۷۲) نام برد. وی بیشتر عمرش را در سفر گذرانید، مدتى را در مهدیه سپری كرد و در آنجا شاهد جنگهای صلیبى و سقوط این شهر به دست صلیبیان بود. در ۵۵۴ق/۱۱۵۹م به صقلیه رفت و در آنجا اثر معروف خود سُلوان المطاع را نوشت و به یكى از حكمرانان محلى تقدیم كرد. سپس به مصر بازگشت و پس از اقامتى كوتاه در آنجا به حلب رفت و در مدرسه ابن ابى عصرون اقامت گزید و به تدریس پرداخت و تفسیر بزرگ خود را نوشت، اما در جریان منازعاتى كه میان شیعیان و سنیان حلب رخ داد، بیشتر آثار و كتابهای او به یغما رفت. (عمادالدین، ج ۳، ص۴۹؛ یاقوت، ج ۱۹، ص۴۸؛ سیوطى، ج ۱، ص۱۴۲؛ قفطى، ج ۳، ص۷۵) پس از این رخداد، اقامت در حلب را جایز ندانست و راهى حماة شد و در آنجا ضمن پرداختن به كار تألیف (سیوطى، ج ۱، ص۱۴۲) به تحصیل فقه شافعى نیز همت گماشت. (فاسى، ج ۲، ص۳۴۴) در حماة نورالدین محمود زنگى مقرری ماهانه ناچیزی معادل ۷ درهم برای وی معین كرد كه كفایت زندگى او را نمى‌كرد و او ناچار در نهایت تنگدستى روزگار مى‌گذرانید. (قفطى، ج ۳، ص۷۵-۷۶) چنانكه گویند از شدت نیاز دختر خود را به ازدواج با مردی در آورد كه او را از حماة برده و در شهری دیگر به معرض فروش گذاشت. (ابن خلكان، ج۴، ص۳۹۷؛ صفدی، ج ۱، ص۱۴۱) این وضع تا پایان عمر ابن ظفر ادامه داشت. مرگ وی نیز در همان شهر روی داده است.
آثار: آثاری كه از ابن ظفر بر جای مانده، اینهاست:
الف - چاپى ۱. اَنباء نجباء الاَبناء، در موضوعات مختلف ادبى و شرح حال مشاهیر كه با سیره حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) آغاز مى‌شود. این كتاب یك بار در ۱۳۱۵ق و بار دیگر به كوشش مصطفى قَبّانى در ۱۳۲۲ق در قاهره به چاپ رسیده است؛ ۲. خَیرُالبِشَر بخیر البَشَر، شامل پیشگوییهای مربوط به رسالت پیامبر اكرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله). این كتاب نخستین بار در ۱۲۸۰ق/۱۸۶۳م در قاهره به چاپ رسیده است؛ ۳. سُلوان المُطاع فى عدوان الاَتْباع. این كتاب كه در خلال اقامت كوتاه ابن ظفر در صقلیه نوشته شده به سبك كلیله و دمنه و مشتمل بر ۵ «سُلوانه« در تفویض، صبر، تأسّى، رضا و زهد است. این اثر به ۴ زبان ترجمه شده است: الف - به فارسى، با نام ریاض الملوك توسط شخصى به نام نظام‌الدین، برای شیخ اویس بهادرخان جلایری در بغداد. نسخه‌ای از آن در كتابخانه مجلس موجود است؛ (شورا، ج ۶، ص۱۹۰) ب - به تركى توسط قره خلیل‌زاده كه در ۱۲۸۵ق در استانبول به چاپ رسیده است؛ ج - به ایتالیایى توسط آماری كه در ۱۸۵۱م در فلورانس چاپ شده است؛ د - به انگلیسى در ۱۸۵۲م در لندن منتشر شده است. اصل كتاب نخستین بار در ۱۲۷۸ق/۱۸۶۱م در قاهره چاپ سنگى شده و از آن پس بارها در تونس و بیروت و قاهره به چاپ رسیده است.
ب - خطى ۱. ابهام الغواص فى ایهام الخواص، كه ذیلى است بر درّة العواص حریری و نسخه‌هایى از آن در دارالكتب و آصفیه موجود است؛ ۲. زاد الملوك المظفری، منسوب به وی، مشتمل بر ۳ بخش كه به نام سلطان امیر حاج بن محمد بن قلاوون تألیف شده و نسخه‌ای از آن در ازهریه موجود است؛ (ازهریه، ج ۳، ص۴۸) ۳. شرح غریب المقامات یا التنقیب على ما فى المقامات من الغریب، كه شرحى است بر مقامات حریری. نسخه‌هایى از آن در كتابخانه‌های بارودی در بیروت، (معلوف، ص ۱۳۴) موجود است؛ ۴. ینبوع الحیاة، در تفسیر كه نسخه‌هایى از مجلدات مختلف آن در آصفیه، (آصفیه، ج ۱، ص۴۰۳) دارالكتب‌مصر، برلین وپاریس موجود است.
ج - یافت نشده: ارجوزة فى الفرائص؛ اسالیب الغایة فى احكام آیة؛ الاشتراك اللغوی و الاستنباط المعنوی؛ اكسیر كیمیاءِ التفسیر؛ الانباء عن الكتاب المسمى بالاحیاء؛ الاشارة الى علم العبارة؛ (یاقوت، ج ۱۹، ص۴۸- ۴۹؛ صفدی، ج ۱، ص۱۴۲) البرهانیة فى شرح اسماءِ الحسنى؛ (المكتبة، ص ۶۶۶) التشحین فى اصول‌الدین؛ الجُنّة من فرق اهل السّنة؛ (صفدی، ج ۱، ص۱۴۲) الجودالواصب؛ (المكتبة، ص ۶۶۷) الحُوَذُ الواقیة و العُوَذُ الراقیة؛ (صفدی، ج ۱، ص۱۴۲) ریاض الذكری؛ فوائد الوحى الموجز الى فرائد الوحى المعجز؛ (المكتبة، ص ۶۶۶) القواعد و البیان فى النحو؛ (یاقوت، ج۱۹، ص۴۹) كشف الكسف فى نقض الكتاب المسمّى بالكسف؛ مالك الاذكار فى مسالك الافكار؛ (صفدی، ج ۱، ص۱۴۲) المسنى فى الفقه على مذهب مالك بن انس؛ معاتبة الجری على معاقبة البری فى اعتقاد ابى حنیفة و الاشعری؛ (المكتبة، ص ۶۶۶) المعادات؛ مُلَح اللغة، در كلمات مشترك اللفظ و مختلف المعنى؛ نصائح الذكری. (صفدی، ج ۱، ص۱۴۲) ابیاتى از اشعار وی نیز در سلوان المطاع و دیگر مآخذ آمده است. (عمادالدین، ج ۳، ص۵۰ -۵۷)
فهرست منابع:
(۱)آصفیه، خطى؛
(۲)احمد ابن حجر، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، ۱۳۳۱ق؛
(۳)ابن خلكان، وفیات؛
(۴)ازهریه، فهرست؛
(۵)سیوطى، بغیة الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م؛
(۶)شورا، خطى؛
(۷)خلیل صفدی، الوافى بالوفیات، به كوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م؛
(۸)محمد عمادالدین كاتب، خریدة القصر، به كوشش شكری فیصل، دمشق، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م؛
(۹)محمد فاسى، العقد الثّمین، به كوشش فؤاد سید، بیروت، ۱۹۸۶م؛
(۱۰)على قفطى، انباء الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م؛
(۱۱)عیسى اسكندر معلوف، «من نفائس الخزانة البارودیة الكبری فى بیروت»، مجلة المجمع العلمى العربى، دمشق، ۱۹۲۵م، شم ۵؛
(۱۲)المكتبة العربیة الصقلیة، به كوشش میكله آماری، لایپپزیگ، ۱۸۷۵م؛
(۱۳)یاقوت، ادبا.
