ابن‌غازی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن غازی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن محمد بن محمد بن على ابن غازی عثمانى مكناسى (۸۵۸ -۹ جمادی الاول ۹۱۹ق/۱۴۵۴-۱۳ ژوئيه ۱۵۱۳م)، فقيه مالكى، مورخ، اديب و عالم حساب. نسبش به بنى عثمان قبيله ای از كتامه در مكناسه الزيتون واقع در مغرب اقصى مى رسد (زركلى، ج۵، ص۳۳۶). برخى از جمله بابا تنبكتى (بابا تنبكتى، ج۱، ص۳۳۴) تاريخ تولد او را با استناد به فهرست احمد المنجور ۸۴۱ق/۱۴۳۷م نوشته اند، ولى ابن قاضى با اشاره به نوشته الروض الهتون فى اخبار مكناسة الزيتون تأليف خود ابن غازی، تولدش را در ۸۵۸ق قيد كرده و مى افزايد: اين تاريخ با تاريخ مندرج در كتاب فهرست احمد المنجور مطابقت ندارد و گويا وی از آنچه در كتاب الروض الهتون... آمده، آگاهى نداشته است (ابن قاضى، ج۱، ص۳۲۰).
ابن غازی در مكناسة الزيتون ديده به جهان گشود و در همانجا پرورش يافت و به فراگرفتن علم پرداخت (بابا تنبكتى، ج۱، ص۳۳۳). در ۸۹۱ق به فاس سفر كرد (ابن قاضى، ج۱، ص۳۲۰) و در آنجا با عده ای از استادان خود آشنا گرديد و از دانشمندان و فقهايى مانند: نيجى، محمد ابن قاسم قوری و ابى عبدالله صغير دانش آموخت (بابا تنبكتى، ج۱، ص۳۳۳؛ ابن قاضى، ج۱، ص۳۲۰؛ وزير سراج، ج۱، ص۵۸۶). از ادريس بن يخلف بوفرحى صنهاجى ريفى كه معاصر وی بود نيز استفاده كرد (ابن قاضى، ج۱، ص۱۶۴). سپس به مولد خود بازگشته، چندی در ميان خويشاوندان به سر برد (گنون، ج۱، ص۲۱۸؛ گنون، ج۱، ص۲۱۹). در تعبير حديث و علم رجال و شرح حال نگاری و گزارش جنگ ها تسلط داشت، در علم قرائت، تفسير، ادب، عروض، حساب و فرائض (تقسيم ارث) اطلاعات گسترده ای داشت. او سرآمد دانشوران روزگار خويش بود و عمر خود را در طلب علم و نوشتن و نشر آن گذرانيد. به فن تدريس آشنا بود، مجالس قرائت قرآن و تفسير تشكيل مىداد و در ماه رمضان از صحيح بخاری حديث مى گفت (بابا تنبكتى، ج۱، ص۳۳۳). بسياری از جويندگان دانش، از مناطق دور، در مجلس درسش حاضر مى شدند و از وی دانش مى آموختند كه از اين ميان مى توان على بن محمد شريف تلمسانى، ابن عباس صغير، احمد دقون، على بن هارون، عبدالواحد ونشريسى، عبدالرحمان بن احمد قصری فاسى، حسن بن عثمان تاملى جزولى را نام برد (ابن مريم، ج۱، ص۲۵۹؛ بابا تنبكتى، ج۱، ص۳۳۳؛ مخلوف، ج۱، ص۲۷۶؛ ابن قاضى، ج۱، ص۱۸۲).
ابن غازی دارای منطقى قوی، بيانى شيرين و روان، خلقى نيكو و محضری پربار بود، نزد خواص و عوام عزت و احترام داشت و سخنورترين فرد زمان خود بود (بابا تنبكتى، ج۱، ص۳۳۳). ابتدا در مكناسه و پس از آن در فاس جديد مجلس وعظ و سخنرانى داشت، سپس ضمن تدريس، امامت و خطابت مسجد قرويين را نيز عهده دار شد (بابا تنبكتى، ج۱، ص۳۳۳). وی برای جهاد و مراقبت و محافظت ثغور اسلامى بارها به مرابطه پرداخت و به همين منظور در اواخر عمر به قصر كُتامه
در جزيرة الخضراء اندلس رفت، در آنجا مريض شد و به فاس بازگشت و تا پايان عمر خود در همانجا توطن اختيار كرد (بابا تنبكتى، ج۱، ص۳۳۳). ابن غازی پس از درگذشت در الكغادين فاس مقابل قبر استادش محمد قوری به خاك سپرده شد (ابن قاضى، ج۱، ص۳۲۰). هم اكنون مدفن او در فاس به «باب الحمراء» شهرت دارد (كتانى، ج۲، ص۲۵۷). يكى از شاگردان وی به نام شقرون بن ابى جمعه وهرنى قصيده ای زيبا و طولانى در رثا و سوگ او سروده است (بابا تنبكتى، ج۱، ص۳۳۴).
اين آثار از ابن غازي به چاپ رسيده است: ۱. بُغية الطلاّب فى شرح منية الحُسّاب، كه شرح منظومه خود ابن غازی در علم حساب است (فاس، ۱۳۱۷، ۱۳۱۹ق)؛ ۲. الروض الهتون فى اخبار مكناسة الزيتون (فاس، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م). اين كتاب مهم ترين و سودمندترين كتاب ابن غازی است كه جزئى از آن توسط هودا۱ به فرانسه ترجمه شده و در «مجله آسيايى۲» چاپ شده است؛ ۳. الفهرسة المباركة، موسوم به التعلّل برسم (رسوم) الاسناد بعد انتقال اهل المنزل و الناد كه در ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م به كوشش محمد زاهى در دارالبيضاء به چاپ رسيده است؛ ۴. كليات فقهيه على مذهب المالكية يا كليات فى الفقه، در فاس چاپ سنگى شده است (كحاله، ج۹، ص۱۶؛ منصور، ج۱، ص۲۲۷؛ حجى، ج۱، ص۲۲؛ حجى، ج۱، ص۲۹؛ حجى، ج۱، ص۴۰؛ حجى، ج۱، ص ۳۵؛ حجى، ج۱، ص۱۸۴).
--------------------------------------------------------
(۱) ابن قاضى احمد، جذوة الاقتباس، رباط، ۱۹۷۳م؛
(۲) ابن مريم محمد، البستان، به كوشش محمد بن ابى شنب، الجزائر، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م؛
(۳) بابا تنبكتى احمد، «نيل الابتهاج»، در حاشية الديباج المذهب ابن فرحون، قاهره، ۱۳۵۱ق؛
(۴) حجى محمد، فهرس الخزانة العلمية الصبيحية بسلا، كويت، ۱۴۰۶ق؛
(۵) زركلى، اعلام؛
(۶) كتانى محمد، فهرس الفهارس و الاثبات، فاس، ۱۳۴۷ق؛
(۷) كحاله عمررضا، معجم المؤلفين، بيروت، ۱۹۵۷م؛
(۸) گنون عبدالله، النبوغ المغربى فى الادب العربى، بيروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م؛
(۹) مخلوف محمد، شجرة النور الزكية، بيروت، ۱۳۴۹ق؛
(۱۰) منصور عبدالحفيظ، فهرس المخطوطات المكتبة الاحمدية بتونس، بيروت، ۱۳۸۸ق؛
(۱۱) وزير سراج محمد، الحلل السندسية، تونس، ۱۹۷۰م.
