ابن‌لهیعه خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ لَهيعه، ابوعبدالرحمان عبدالله بن لهيعة بن عُقبة حضرمى غافقى اُعدولى (۹۶-۱۷۴ق/۷۱۵-۷۹۰م)، محدّث و قاضى مصري. ابن سعد پدر وي را عقبة بن لهيعه دانسته است (۷/۵۱۶؛ قس: بخاري، الضعفاء، ۶۹). در برخى از منابع به وي كنية ابوخريطه و ابوالنضر نيز داده شده است (ابن حبان، ۲/۱۱-۱۲؛ ابن عساكر، ۴۲۲). در مورد تولد او تاريخهاي ۹۵ و ۹۷ق نيز در برخى مآخذ به چشم مى‌خورد (ذهبى، ۸/۱۲، ۲۰). از محل تولد و نشأت وي اطلاعى نداريم، تنها مى‌دانيم كه از كودكى به تحصيل علم پرداخته و از مشايخ بسياري در مصر و حجاز بهره برده است (همو، ۸/۱۲). وي در ۱۲۶ق در مصر اقامت داشت (همو، ۸/۲۰) و سالها بعد در ۱۵۵ق از طرف منصور خليفة عباسى با حقوق ماهانة ۳۰ دينار به قضاي مصر گماشته شد و اين نخستين‌بار بود كه قاضى القضاة مصر مستقيماً توسط خليفه منصوب مى‌شد (يعقوبى، ۲/۳۸۹؛ وكيع، ۳/۲۳۵؛ كندي، ۳۶۸). گرچه ذهبى (۸/۱۴، ۲۶) مدت اشتغال وي در مقام قضا را كمتر از يك سال دانسته، ليكن به گزارش كندي (ص ۳۷۰) ابن لهيعه تا ربيع‌الاول ۱۶۴ق در مقام خود باقى بوده و در اين تاريخ عزل گرديده است (قس: يعقوبى، ۲/۴۰۱، كه به قضاء وي در زمان مهدي عباسى نيز اشاره مى‌كند). از ديگر دانسته‌هاي ما دربارة زندگى وي اين است كه در ۱۳۸ق به همراه صالح بن على عباسى براي جنگ به شام رفته است (ذهبى، ۸/۱۹). در مورد تحصيل وي بايد گفت كه از مشايخى همچون عطاء بن ابى رباح، عمرو بن شعيب، محمد بن منكدر، عبدالرحمان بن هرمز اعرج، عمرو بن دينار، ابوزبير مكى و به گفتة برخى از عكرمه استفاده كرده و كسانى چون نوه‌اش احمد بن عيسى، اشهب بن عبدالعزيز، سفيان ثوري، شعبة بن حجاج، عبدالله بن مبارك، عبدالله بن وهب، عبدالرحمان اوزاعى و ابوالاسود نصر بن عبدالجبار از وي بهره برده‌اند (براي فهرستى از شيوخ و راويان او، نك: مزي، ۹/۳۸۵-۳۸۷).
ابن قتيبه (ص ۶۲۴) او را در شمار شيعيان آورده و ابن عدي نيز وي را مفرط در تشيع دانسته است (نك: ذهبى، ۸/۲۶)، ولى مستند اين نسبت چندان روشن نيست. از ديدگاه جرح و تعديل گرچه سعة روايت و تبحر وي در حديث و فقه مورد تحسين برخى از مؤلفان قرار گرفته (نك: ابن سعد، همانجا؛ وكيع، ۳/۲۳۶؛ ابن ابى حاتم، ۵/۱۴۸؛ ابن حبان، ۲/۱۱- ۱۲؛ ذهبى، ۸/۱۳، ۱۷- ۱۸)، اما ضبط و اتقاق او در نقل حديث مورد ترديد رجاليان واقع شده است و ظاهراً سبب آن بوده است كه منزل ابن لهيعه در ۱۷۰ق دچار حريق شد و بنابر نقل برخى از مؤلفان، كتب وي نيز در آتش سوخت و از اين رو پشتوانة لازم در ضبط حديث را از دست داد. از اين رو به رغم اينكه حديث وي در سنن ابوداوود، ابن ماجه و ترمذي آمده، بعضى رجال شناسان او را تضعيف كرده و معتقدند كه ابن لهيعه پيش از اين واقعه نيز در نقل حديث تساهل داشته است (براي آگاهى بيشتر در مورد نظريّات پراكندة رجاليان، نك: ابن سعد، همانجا؛ ابن معين، ۱/۶۷ - ۶۸؛ بخاري، الضعفاء، همانجا، التاريخ الكبير، ۳(۱)/۱۸۳، التاريخ الصغير، ۲/۱۸۹؛ بسوي، ۲/۱۸۴- ۱۸۵؛ نسائى، ۲۰۳؛ عقيلى، ۲/۲۹۳- ۲۹۵؛ ابن ابى حاتم، ۵/۱۴۶- ۱۴۸؛ ابن حبان، ۲/۱۲-۱۳؛ ابن عدي، ۴/۱۴۶۲-۱۴۷۲؛ دارقطنى، ۲۶۵؛ ذهبى، ۸/۱۳- ۲۶). ابن لهيعه در ۱۵ ربيع‌الاول يا ۲۴ جمادي‌الا¸خر ۱۷۴ (در برخى منابع ۱۷۰ يا ۱۷۳ق) از دنيا رفت و داوود بن يزيد بن حاتم بر وي نماز گزارد (بسوي، ۱/۱۶۵؛ ابن عدي، ۴/۱۴۶۳؛ ابن خلكان، ۳/۳۹).
در مورد آثار وي بايد گفت كه در منابع از عنوان خاصى ياد نشده و چنانكه گذشت، به گفتة بعضى آثار او در حريق سوخته است، ولى ظاهراً برخى اصول روائى وي باقى مانده و احتمالاً همان نوشته‌ها بوده كه مأخذ مؤلفان بعد قرار گرفته است. از جملة آنهاست روايات وي در زمينة سيره و مغازي پيامبر(ص) و وقايع تاريخى كه مورد استفادة كسانى همچون ابن هشام (۱/۶، جم)، خليفة بن خياط (۱/ ۱۵۵، جم)، ابن عبدالحكم (ص ۳، ۴، جم)، بلاذري (ص ۵۰، ۳۰۱، جم)، طبري (۱/۷۶، ۴۸۳، جم)، كندي (ص ۴۶۲، جم)، ابن عبدالبر (ص ۵۶ -۵۹، جم) و ديگران واقع شده است.
همچنين صحيفه‌اي مشتمل بر روايات ابن لهيعه به صورت پاپيروس در هايدلبرگ محفوظ است (نك: و در ۱۹۶۷م نبيه عبود اين نسخه را در «مطالعاتى در پاپيروسهاي ادبى عربى۱» در شيكاگو به چاپ رسانيده است.
مآخذ: ابن ابى حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعديل، حيدرآباد دكن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م؛ ابن حبان، محمد، المجروحين، به كوشش محمود ابراهيم زايد، بيروت، ۱۳۹۶ق؛ ابن خلكان، وفيات؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، بيروت، دارصادر؛ ابن عبدالبر، يوسف، الدرر، به كوشش شوقى ضيف، قاهره، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م؛ ابن عبدالحكم، عبدالرحمان، فتوح مصر، به كوشش توري، ليدن، ۱۹۲۰م؛ ابن عدي، عبدالله، الكامل، بيروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ ابن عساكر، على، تاريخ مدينة دمشق، نسخة عكسى موجود در كتابخانة مركز؛ ابن قتيبه، عبدالله، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، ۱۹۶۰م؛ ابن معين، يحيى، معرفة الرجال، به كوشش محمد كامل قصار، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ ابن هشام، محمد، السيرة النبوية، به كوشش مصطفى سقا و ديگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م؛ بخاري، محمد، التاريخ الصغير، به كوشش محمود ابراهيم زايد، بيروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛ همو، التاريخ الكبير، حيدرآباد دكن، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م؛ همو، الضعفاء الصغير، به كوشش محمود ابراهيم زايد، بيروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛ بسوي، يعقوب، المعرفة و التاريخ، به كوشش اكرم ضياء عمري، بغداد، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م؛ بلاذري، احمد، فتوح البلدان، به كوشش عبدالله انيس طباع، بيروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛ خليفة بن خياط، الطبقات، به كوش سهيل زكار، دمشق، ۱۹۶۶م؛ دارقطنى، على، الضعفاء و المتروكون، به كوشش موفق بن عبدالله بن رياض، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م؛ ذهبى، محمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و نذير حمدان، بيروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ طبري، تاريخ؛ عقيلى، محمد، الضعفاء الكبير، به كوشش عبدالمعطى امين قلعجى، بيروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م؛ كندي، محمد، الولاة و كتاب القضاة، به كوشش روون گست، بيروت، ۱۹۰۸م؛ مزي، يوسف، تهذيب الكمال، نسخة خطى كتابخانة احمد ثالث، شم ۲۸۴۸؛ نسائى، احمد، كتاب الضعفاء و المتروكين، به كوشش محمود ابراهيم زايد، بيروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛ وكيع، محمد، اخبار القضاة، بيروت، عالم الكتب؛ يعقوبى، احمد، تاريخ، بيروت، دارصادر؛
