• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌مدینی(خام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ِ مَدينى‌، ابوالحسن‌ على‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ جعفر بن‌ نجيح‌ (۱۶۱ يا ۱۶۲- ۲۸ ذيقعدة ۲۳۴ق‌/۷۷۸ يا ۷۷۹-۲۳ ژوئن‌ ۸۴۹م‌)، از پيشروان‌ علوم‌ حديث‌ در بغداد. وي‌ با عروة بن‌ عطيه‌ از بنى‌ سعد بن‌ بكر نسبت‌ ولاء داشت‌ و به‌ همين‌ جهت‌ «سعدي‌» نيز خوانده‌ مى‌شد. اصل‌ خاندان‌ وي‌ از مدينه‌ بود، ولى‌ او خود در بصره‌ تولد يافت‌ (بخاري‌، التاريخ‌،ج۳(۲)،ص۲۸۴؛ ابن‌ حبان‌، الثقات‌،ج۸، ص۴۶۹)پدر و جدش‌ هر دو از محدثان‌ بود و پدر كه‌ در نوجوانى‌ درگذشت‌ (۱۷۸ق‌/۷۹۴م‌)، از نخستين‌ استادان‌ او بود (خطيب‌، تاريخ‌،ج۱۱، ص۴۵۸-۴۵۹).
ابن‌ مدينى‌ در زادگاه‌ خود به‌ فراگيري‌ حديث‌ پرداخت‌. از مشايخ‌ بصري‌ وي‌ مى‌توان‌ حمّاد بن‌ زيد، يحيى‌ بن‌ سعيد قطّان‌، عبدالرحمان‌ بن‌ مهدي‌ و ابوداوود طيالسى‌ را ياد كرد. با توجه‌ به‌ روايت‌ ابن‌ مدينى‌ از جمعى‌ از مشايخ‌ كوفه‌ چون‌ سفيان‌ بن‌ عُيَينه‌، يحيى‌ بن‌ آدم‌، ابونعيم‌ فضل‌ ابن‌ دكين‌، ابوبكر ابن‌ عياش‌، و برخى‌ مشايخ‌ مدينه‌ چون‌ محمد بن‌ جعفر غندر و ابوضمره‌ انس‌ بن‌ عياض‌، مى‌توان‌ گفت‌ كه‌ او چندي‌ در اين‌ دو شهر به‌ كسب‌ علم‌ پرداخته‌ است‌. افزون‌ بر اين‌ از اقامت‌ سه‌ سالة وي‌ در يمن‌ اطلاع‌ داريم‌ كه‌ در دورة جوانى‌ او بوده‌ است‌. استماعش‌ از عبدالرزاق‌ صنعانى‌ (خطيب‌، تاريخ‌،ج۱۱، ص۴۵۸؛ خطيب‌، تاريخ‌،ج۱۱، ص۴۶۲) مى‌تواند مربوط به‌ همين‌ روزگار باشد. مزّي‌ فهرستى‌ از ديگر مشايخ‌ او را آورده‌ است‌ (مزي‌، ج۱۳، ص۲۰۲-۲۰۳). ابن‌ مدينى‌ در فراگيري‌ حديث‌ چنان‌ موفق‌ بود كه‌ استادان‌ مهم‌ او چون‌ ابن‌ عُيَينه‌ و قطّان‌ وي‌ را بر ديگر شاگردان‌ برتري‌ مى‌دادند و معترف‌ بودند كه‌ خود نيز از ابن‌ مدينى‌ بهره‌ها گرفته‌اند (ابن‌ عدي‌، ج۱، ص۱۲۹).
وي‌ در تاريخى‌ كه‌ به‌ درستى‌ دانسته‌ نيست‌، به‌ بغداد رفت‌ و در آنجا به‌ گفتن‌ حديث‌ پرداخت‌ (خطيب‌، تاريخ‌،ج۱۱، ص۴۵۸). در مجلس‌ درس‌ او محدثان‌ نامداري‌ چون‌ بخاري‌، ابوداوود، ابويعلى‌ موصلى‌، بلاذري‌ و ابوحاتم‌ رازي‌ گرد مى‌آمدند و از او حديث‌ مى‌شنيدند (بخاري‌، صحيح‌،ج۱، ص۳۶، جم؛ ابوداوود،ج۱، ص۲۸۹، جم؛ ابويعلى‌، ص۲۹۱؛ بلاذري‌، ص۱۹، جم). مزي‌ فهرستى‌ از ديگر شاگردان‌ او را آورده‌ است‌ (مزي‌، ص۲۰۳- ۲۰۵). حتى‌ هم‌ طرازان‌ ابن‌ مدينى‌ چون‌ يحيى‌ بن‌ معين‌ و احمد بن‌ حنبل‌ نيز از او حديث‌ آموخته‌اند (احمد بن‌ حنبل‌، ج۱، ص۱۸۵، جم؛ بخاري‌، التاريخ‌، ج۳(۲)،ص۲۸۴؛ ابن‌ عدي‌، ج۱، ص۱۳۱). شاهدي‌ در دست‌ نيست‌ كه‌ نشان‌ دهد كه‌ ابن‌ مدينى‌ در بغداد به‌ طور جدي‌ به‌ فراگيري‌ حديث‌ پرداخته‌ باشد، و مواردي‌ چند از روايت‌ او از احمد بن‌ حنبل‌ (خطيب‌، التاريخ‌، ج۱۱، ص۴۷۱؛ ابن‌ ابى‌ يعلى‌، ج۱، ص۲۲۵-۲۲۶)، با توجه‌ به‌ رابطة اين‌ دو كم‌ اهميت‌ جلوه‌ مى‌كند. ابن‌ مدينى‌ چنانكه‌ ابواسحاق‌ شيرازي‌ (ابواسحاق‌ شيرازي‌،ص‌ ۱۱۴) گزارش‌ كرده‌، به‌ هنگام‌ حضور شافعى‌ در بغداد (۱۹۵-۱۹۹ق‌) كتاب‌ الرسالة او را كه‌ در اصول‌ فقه‌ بود، از وي‌ اخذ كرد و همو بود كه‌ اين‌ كتاب‌ را به‌ شيخ‌ بصري‌ خود ابن‌ مهدي‌ و نيز احتمالاً قطان‌ شناسانيد (نووي‌، ج۱(۱)، ص۴۷). به‌ هر حال‌ ابن‌ مدينى‌ در بغداد تا آنجا مورد توجه‌ قرار داشت‌ كه‌ در موارد اختلاف‌ علمى‌ ميان‌ محدثان‌ طراز اول‌ چون‌ احمد بن‌ حنبل‌ و يحيى‌ بن‌ معين‌ به‌ داوري‌ فراخوانده‌ مى‌شد و رفتار و كردارش‌ نوشته‌ و ثبت‌ مى‌گرديد (خطيب‌، التاريخ‌، ج۱۱، ص۴۶۲-۴۶۳).
سال‌ ۲۱۹ق‌ را بايد مبدأ تحولى‌ در زندگى‌ ابن‌ مدينى‌ تلقى‌ كرد. در اين‌ سال‌ احمد بن‌ ابى‌ دؤاد، قاضى‌ القضاة معتزلى‌ِ معتصم‌، بزرگان‌ اصحاب‌ حديث‌ بغداد را به‌ پذيرش‌ برخى‌ معتقدات‌ معتزله‌ چون‌ «خلق‌ قرآن‌ » فراخواند، و ابن‌ مدينى‌ برخلاف‌ احمد بن‌ حنبل‌ و ديگران‌ دست‌ كم‌ در ظاهر به‌ اين‌ عقايد گردن‌ نهاد (خطيب‌، التاريخ‌، ج۱۱، ص۴۶۶-۴۷۰). اين‌ موضع‌گيري‌ِ وي‌ موج‌ مخالفت‌ را بر ضد او برانگيخت‌. مخالفت‌ با ابن‌ مدينى‌ از طرف‌ افراد كم‌ شناخته‌تر به‌ صورت‌ برخوردهاي‌ تند و طعنه‌آميز، گاه‌ تا حد تكفير بروز مى‌نمود، در حالى‌ كه‌ برخورد چهره‌هاي‌ شناخته‌ شده‌ از نوعى‌ طرد محترمانه‌ حكايت‌ داشت‌. مثلاً ابوبكر ابن‌ ابى‌ شيبه‌ از او به‌ «خائب‌» و ابوعثمان‌ عمروناقد از وي‌ به‌ «مخذول‌» تعبير كرد و ابوزرعه‌ روايت‌ از او را ترك‌ نمود (ابن‌ معين‌، ج۲، ص۲۱۵؛ عقيلى‌، ج۳، ص۲۴۰؛ ابن‌ ابى‌ حاتم‌، الجرح‌، ج۳، ص۱۹۴).
براساس‌ روايتى‌ (عقيلى‌، ج۳، ص۲۳۹) احمد بن‌ حنبل‌ نيز از ذكر نام‌ او در سند حديث‌ اكراه‌ داشته‌ است‌، ولى‌ نام‌ او در جاي‌ جاي‌ مسند احمد ابن‌ حنبل‌ (ابن‌ حنبل‌، ج۱، ص۱۸۵، جم) ديده‌ مى‌شود. يحيى‌ بن‌ معين‌ نيز از او در برابر بدگويان‌ دفاع‌ كرده‌ است‌. به‌ هر حال‌ ابن‌ مدينى‌ منزلت‌ گذشتة خود را در ميان‌ اصحاب‌ حديث‌ آن‌ روز بغداد از دست‌ داد، تا آنجا كه‌ حتى‌ اظهار نظرهاي‌ علمى‌ او پذيرشى‌ نداشت‌ (خطيب‌، التاريخ‌، ج۱۱، ص۴۶۹، ۴۷۲).
پس‌ از سپري‌ شدن‌ دوران‌ معتصم‌ و واثق‌ و به‌ خلافت‌ رسيدن‌ متوكل‌، نظر دستگاه‌ خلافت‌ نسبت‌ به‌ معتزيان‌ خصمانه‌ گرديد و موقعيت‌ احمد بن‌ ابى‌ دؤاد متزلزل‌ شد و احتمالاً به‌ همين‌ سبب‌ بود كه‌ متوكل‌ ابن‌ مدينى‌ را به‌ دارالخلافة سامرا فراخواند و او پس‌ از درنگى‌ كوتاه‌ در آنجا درگذشت‌ (ابن‌ سعد، ج۷(۲)، ص۵۸؛ خطيب‌، التاريخ‌، ج۱۱، ص۴۷۲-۴۷۳).
در مورد انگيزة واقعى‌ ابن‌ مدينى‌ بر پذيرش‌ عقايد اعتزالى‌ نمى‌توان‌ با اطمينان‌ سخن‌ گفت‌. اگرچه‌ براساس‌ روايات‌ متعددي‌ به‌ نقل‌ از خود وي‌، سبب‌ اين‌ عمل‌ او ترس‌ از دستگاه‌ حاكمه‌ بوده‌ است‌. گاه‌ نيز از تطميع‌ ابن‌ مدينى‌ توسط ابن‌ ابى‌ دؤاد سخن‌ گفته‌اند. همچنين‌ روايات‌ چندي‌ حكايت‌ از آن‌ دارد كه‌ ابن‌ مدينى‌ پيش‌ از محنه‌ و پس‌ از آن‌، تا واپسين‌ ماههاي‌ عمر، قائلين‌ به‌ اينگونه‌ عقايد را تكفير مى‌كرده‌ است‌. با اينهمه‌ دسته‌اي‌ ديگر از روايات‌ حاكى‌ از وجود رابطة دوستى‌ بين‌ ابن‌ مدينى‌ و ابن‌ ابى‌ دؤاد و ياري‌ كردن‌ ابن‌ ابى‌ دؤاد براي‌ توجيه‌ احاديث‌ مورد استناد اصحاب‌ حديث‌، يا يافتن‌ احاديث‌ قابل‌ استناد برضدّ آنان‌ است‌ (خطيب‌، التاريخ‌، ج۱۱، ص۴۶۶-۴۷۲). مطالعه‌اي‌ در رسالة ابن‌ مدينى‌ دربارة متّهمان‌ به‌ قَدَري‌ بودن‌ از نظر صحت‌ انتساب‌ و نيز محتواي‌ كتاب‌ مى‌تواند پاسخ‌ اين‌ مسأله‌ را روشن‌ كند.
سؤال‌ ديگر دربارة گرايش‌ مذهبى‌ ابن‌ مدينى‌ عبارت‌ مبهمى‌ است‌ كه‌ ابن‌ ابى‌ خيثمه‌ از يحيى‌ بن‌ معين‌ نقل‌ كرده‌، مبنى‌ بر اينكه‌ ابن‌ مدينى‌ در بغداد اظهار تسنن‌ و در بصره‌ اظهار تشيع‌ مى‌كرده‌ است‌ (خطيب‌، التاريخ‌، ج۱۱، ص۴۶۳؛ذهبى‌، ج۳، ص۱۳۹). مناسب‌ است‌ اشاره‌ شود كه‌ طوسى‌ (طوسى‌، ص‌۲۲۸) پدر ابن‌ مدينى‌ را در زمرة اصحاب‌ امام‌صادق‌(ع‌) آورده‌ است‌. به‌ هر صورت‌ ابن‌ مدينى‌ پس‌ از وفات‌ بيشتر مورد توجه‌ قرار گرفت‌. شاگردان‌ او چون‌ بخاري‌ و ابوداوود عمق‌ آگاهى‌ او را به‌ حديث‌ گوشزد كردند و در برخى‌ زمينه‌ها چون‌ علل‌ الحديث‌ او را بر احمد بن‌ حنبل‌ و يحيى‌ بن‌ معين‌ ترجيح‌ دادند (ابن‌ ابى‌ حاتم‌، تقدمة، ص۳۱۹-۳۲۰؛ ابن‌ عدي‌، ج۱، ص۱۲۹؛ خطيب‌، التاريخ‌، ج۱۱، ص۴۶۴؛ خطيب‌، التاريخ‌، ج۱۱، ص۴۷۲). بخاري‌ روايات‌ او را در صحيح‌ خود فراوان‌ نقل‌ كرد. عجلى‌ (عجلى‌، ص‌۳۴۹) او را در زمرة ثقات‌ آورد و ابوحاتم‌ با تمسك‌ به‌ اينكه‌ ابن‌ مدينى‌ از گفتة خود برگشته‌، به‌ روايت‌ از او پرداخت‌ (ابن‌ ابى‌ حاتم‌، الجرح‌، ج۳، ص۱۹۴). محدّثان‌ بعدي‌ چون‌ عثمان‌ بن‌ سعيد دارمى‌ و محمد بن‌ عثمان‌ بن‌ ابى‌ شيبه‌ كلماتى‌ را از او در تأييد مذهب‌ اصحاب‌ حديث‌ و ردّ بر مخالفان‌ ايشان‌ شاهد آوردند و ستايشهايى‌ مبالغه‌ آميز از او دربارة احمد بن‌ حنبل‌ نقل‌ كردند (ابن‌ عدي‌، ج۱، ص۱۳۱؛ ابن‌ ابى‌ يعلى‌، ج۱، ص۲۲۷؛ ابن‌ ابى‌ يعلى‌، ج۱، ص۲۲۸) و سرانجام‌ عقيلى‌ (عقيلى‌، ج۳، ص۲۳۵) كه‌ تحت‌ تأثير گذشتگان‌ او را در عداد ضعفا آورده‌ بود، به‌ شدت‌ مورد حمله‌ قرار گرفت‌ (ذهبى‌،ج۳، ص۱۴۰ ؛خطيب‌، تاريخ‌، ج۱۱، ص۴۷۲ ).
ابن‌ مدينى‌ به‌ تدريج‌ در زمرة كسانى‌ به‌ شمار آمد كه‌ برتر از آنند كه‌ عدالتشان‌ مورد سؤال‌ واقع‌ شود، چنانكه‌ رفته‌ رفته‌ بر جلالت‌ و امامت‌ او درعلم‌ حديث‌ ادعاي‌ اجماع‌ كردند (خطيب‌، الكفاية، ص۸۷؛ نووي‌، ج۱(۱)، ص۳۵۰). ابن‌ مدينى‌ در منابع‌ گوناگون‌ِ علوم‌ حديث‌ در طول‌ قرنها به‌ جهت‌ نظراتش‌ در نقد حديث‌ مورد توجّه‌ بوده‌ و آراء او در رجال‌ و علل‌ الحديث‌ را مى‌توان‌ در برگ‌ برگ‌ متون‌ مذكور باز يافت‌. اينكه‌ ابن‌ مدينى‌ به‌ رغم‌ علاقة شديدي‌ كه‌ به‌ پدرش‌ داشته‌، او را در روايت‌ ضعيف‌ شمرده‌، همواره‌ به‌ عنوان‌ نشانه‌اي‌ قاطع‌ از صداقت‌ وي‌ در نقد تلقى‌ شده‌ است‌ (ابن‌ حبان‌، المجروحين‌، ج۲، ص۱۵ ؛ خطيب‌، شرف‌، ص۴۱).
ابن‌ مدينى‌ آثار بسياري‌ در زمينة علوم‌ حديث‌ تأليف‌ كرده‌ بوده‌ كه‌ نووي‌ (نووي‌، ج۱(۱)، ص۳۵۰) آنها را در حدود ۲۰۰ اثر گفته‌ است‌. شماري‌ از آثار شناختة ابن‌ مدينى‌ از اولين‌ كتابهاي‌ تأليف‌ شده‌ در نوع‌ خود بوده‌اند (نك: ابن‌ جماعه‌، ۱۱۵، ۱۳۹). از آن‌ ميان‌ تنها كتاب‌ علل‌ الحديث‌ و معرفةالرجال‌ يك‌ بار به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌ اعظمى‌ در بيروت‌ (۱۹۷۲م‌) و بار ديگر به‌ كوشش‌ عبدالمعطى‌ امين‌ قلعجى‌ در حلب‌ (۱۹۸۰م‌) چاپ‌ شده‌ است‌. ضمناً كتابى‌ با عنوان‌ سؤالات‌ محمد بن‌ عثمان‌ بن‌ ابى‌ شيبه‌ لعلى‌ بن‌ المدينى‌ فى‌ الجرح‌ و التعديل‌ به‌ كوشش‌ موفق‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالقادر در ۱۴۰۴ق‌ در رياض‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. دو اثر خطى‌ يكى‌ با عنوان‌ تسمية من‌ روي‌ عنه‌ من‌ اولاد العشرة و غير هم‌ من‌ اصحاب‌ رسول‌الله‌(ص‌) در كتابخانة ظاهريه‌ (فهرس‌، ص۱۳۸؛ فهرس‌، ص۳۴۲) و ديگري‌ رساله‌اي‌ مشتمل‌ بر نظرات‌ او دربارة جمعى‌ از عالمان‌ بصره‌ كه‌ يحيى‌ بن‌ معين‌ آنان‌ را قَدَري‌ خوانده‌، در كتابخانة توپكاپى‌ و با عنوان‌ مسائل‌ در كتابخانة ظاهريه‌ به‌ نام‌ ابن‌ مدينى‌ موجود است‌. در برخى‌ از منابع‌ دربارة مسند از دست‌ رفته‌ و نيز ديگر آثار يافت‌ نشدة وي‌ اشاراتى‌ آمده‌ است‌ (خطيب‌، تاريخ‌، ج۱۱، ص۴۶۲؛ ابن‌ ندي‌، ۲۸۶ص؛ عليمى‌، ج۱، ص۱۶۱-۱۶۲؛ حاجى‌ خليفه‌، بغدادي‌، جم).
منابع:
(۱)ابن‌ ابى‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، تقدمة المعرفة، حيدرآباد دكن‌، ۱۳۷۱ق‌/ ۱۹۵۲م‌؛
(۲)ابن‌ ابى‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعديل‌، حيدرآباد دكن‌، ۱۳۷۲ق‌/۱۹۵۲م‌؛
(۳)ابن‌ ابى‌ يعلى‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ محمد حامد الفقى‌، قاهره‌، ۱۳۷۱ق‌/۱۹۵۲م‌؛
(۴)ابن‌ جماعه‌، محمد، المنهل‌ الروي‌، به‌ كوشش‌ محيى‌الدين‌ عبدالرحمان‌ رمضان‌، دمشق‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌؛
(۵)ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حيدرآباد دكن‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌؛
(۶)ابن‌ حبان‌، محمد، المجروحين‌، به‌ كوشش‌ محمد ابراهيم‌ زايد، بيروت‌، ۱۳۹۶ق‌؛
(۷)ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبير، به‌ كوشش‌ ادوارد، زاخاو و ديگران‌، ليدن‌، ۱۳۳۸ق‌؛
(۸)ابن‌ عدي‌، عبدالله‌، الكامل‌، بيروت‌، ۱۴۰۵ق‌؛
(۹)ابن‌ معين‌، يحيى‌، معرفة الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد مطيع‌ حافظ و غزوة بدير، دمشق‌، مجمع‌ اللغة العربية؛
(۱۰)ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛
(۱۱)ابواسحاق‌ شيرازي‌، ابراهيم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ كوشش‌ خليل‌ الميس‌، بيروت‌، دارالقلم‌؛
(۱۲)ابوداوود سجستانى‌، سليمان‌، سنن‌، به‌ كوشش‌ محمد محيى‌ الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، دارالحياء السنة النبوية؛
(۱۱۳)ابويعلى‌ موصلى‌، احمد، معجم‌ الشيوخ‌، به‌ كوشش‌ حسين‌ سليم‌ اسد، بيروت‌، ۱۴۱۰ق‌/ ۱۹۸۹م‌؛
(۱۴)احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌؛
(۱۵)بخاري‌، محمد، التاريخ‌ الكبير، حيدرآباد دكن‌، ۱۳۹۷ق‌؛
(۱۶)بخاري‌، محمد، صحيح‌، بيروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌؛
(۱۷)بغدادي‌، ايضاح‌؛
(۱۸)بلاذري‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ رضوان‌ محمد رضوان‌، بيروت‌، ۱۳۹۸ق‌/ ۱۹۷۸م‌؛
(۱۹)حاجى‌ خليفه‌، كشف‌؛
(۲۰)خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ق‌؛
(۲۱)خطيب‌ بغدادي‌، احمد، شرف‌ اصحاب‌ الحديث‌، به‌ كوشش‌ محمد سعيد خطيب‌ اوغلى‌، آنكارا، ۱۹۷۱م‌؛
(۲۲)خطيب‌ بغدادي‌، احمد، الكفاية فى‌ علم‌ الرواية، حيدرآباد دكن‌، ۱۳۵۷ق‌؛
(۲۳)ذهبى‌، محمد، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ على‌ محمد مجاوي‌، قاهره‌، ۱۳۸۲ق‌؛
(۲۴)طوسى‌، محمد، رجال‌، نجف‌، ۱۳۸۱ق‌/ ۱۹۶۱م‌؛
(۲۵)عجلى‌، احمد، تاريخ‌ الثقات‌، به‌ كوشش‌ عبدالمعطى‌ امين‌ قلعجى‌، بيروت‌، ۱۴۰۵ق‌؛
(۲۶)عقيلى‌، محمد، الضعفاء الكبير، به‌ كوشش‌ عبدالمعطى‌ امين‌ قلعجى‌، بيروت‌، ۱۴۰۴ق‌؛
(۲۷)عليمى‌، عبدالرحمان‌، المنهج‌ الاحمد، به‌ كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، ۱۴۰۴ق‌؛
(۲۸)فهرست‌ مجاميع‌ المدرسة العمرية، به‌ كوشش‌ ياسين‌ محمد سواس‌، كويت‌، ۱۴۰۸ق‌؛
(۲۹)مزي‌، يوسف‌، تهذيب‌ الكمال‌، نسخة خطى‌ كتابخانة توپكاپى‌، شم ۲۸۲۴؛
(۳۰)نووي‌، محيى‌الدين‌، تهذيب‌ الاسماء و اللغات‌، قاهره‌، ادارة الطباعة المنيرية؛



جعبه ابزار