ابن‌هائم خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْنِ هائِم، ابوالعباس شهاب‌الدین احمد بن محمد بن عماد بن علی مقدسی (۷۵۳ یا ۷۵۶-۸۱۵ق/۱۳۵۲ یا ۱۳۵۵-۱۴۱۲م)، ریاضی‌دان، فقیه، نحوی و ادیب مصری، سبب شهرت وی به مقدسی، اقامت طولانی او در بیت‌المقدس بوده است (ابن قاضی شهبه، ۳/۱۷). وی در قاهره زاده شد و مراحل نخست پرورش خود را در همان دیار گذراند و از کسانی چون تقی‌الدین ابن حاتم، جمال‌الدین اسیوطی، زین‌الدین عراقی و علی بن عبدالصمد جلایری مالکی علم آموخت. در فراگیری فقه و ادبیات عرب بسیار کوشید و به‌ویژه در باب مواریث متبحر گردید (سخاوی، ۲/۱۵۷؛ شوکانی، ۱/۱۱۷؛ طوقان، ۴۳۹-۴۴۰). او را در علوم دیگر نیز صاحب نظر دانسته‌اند (ابن قاضی شهبه، همانجا؛ ابن تغری بردی، ۱۴/۱۲۱).
زمانی که کار تدریس در مدرسۀ صلاحیۀ بیت‌المقدس به زین‌الدین ابوبکر قِمَنی واگذار شد، وی ابن هائم را به عنوان نایب خویش برگزید و او را به قدس فرا خواند. نیابت ابن هائم تا حدود سال ۸۱۰ق ادامه داشت و ظاهراً پس از این تاریخ به‌طور مستقل به تدریس پرداخت. در ۸۱۴ق امیر نوروز حافظی حاکم شام، شیخ شمس‌الدین هروی را به جای ابن هائم به این مقام برگزید، اما ابن هائم با برخورداری از پشتیبانی مردم شهر توانست در این منصب با هروی شریک شود (ابن قاضی شهبه، همانجا؛ ابن حجر، ۷/۸۱؛ مجیرالدین، ۲/۱۱۰-۱۱۱؛ ابن عماد، ۷/۱۰۹).
ابن هائم در بیشتر تألیفات ریاضی خود از آثار سنان حاسب (از ریاضی‌دانان سدۀ ۳ق) استفاده می‌جست و خود بارها از این نکته یاد کرده است (دفاع، ۱۹۱).
ابن حجر و ابن حمزۀ مغربی در شمار شاگردان ابن هائم بوده‌اند و ابن حمزه در نظرات خویش در علم اعداد از وی بهره‌ور شده است (طوقان، ۴۷۰؛ ابن عماد، همانجا). وی در دیانت استوار و به امر به معروف و نهی از منکر پای‌بند بود و کلامش بر دلها می‌نشست (ابن قاضی شهبه، ۳/۱۸).
ابن هائم در بیت‌المقدس درگذشت و در گورستان «مأمن اللـه» در همان شهر دفن شد (همانجا؛ مقریزی، ۴(۱)/۲۵۴؛ مجیرالدین، همانجا؛ طوقان، ۴۳۹). ابن هائم فرزندی به نام محب‌الدین داشت که از نوادر روزگار بود، اما پیش از پدر در رجب ۸۰۰ درگذت (ابن قاضی شهبه، همانجا؛ مجیرالدین، ۲/۱۱۱).
آثار چاپی: از ابن هائم دو اثر زیر به چاپ رسیده است: ۱. جدول المیراث، در احکام تقسیم ارث (قاهره، ۱۹۷۲م)؛ ۲. اللمع فی الحساب (بولاق، ۱۲۴۱ق/۱۸۲۶م).
آثار خطی: آثار چاپ نشدۀ وی بدین قرار است:
الف ـ در ریاضیات و جبر: ۱. تحفهالحُسّاب، که نسخه‌ای از آن در موزۀ بریتانیا موجود است (نک : GAL, S, II/۱۵۵)؛ ۲. الحاوی فی الحساب، که نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (سید، خطی، ۱/۲۷۴) و آمبروزیانا (آمبروزیانا، ۱/۹۸) موجود است؛ ۳. الدر الثمین فی شرح ارجوزه ابن الیاسمین. نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، ۱/۳۰۴؛ خدیویه، ۵/۲۱۲)، ازهریه (ازهریه، ۶/۱۶۸)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، ۵۶-۵۷)، استانبول (کوپریلی، ۱/۴۸۱؛ TS, III/۷۳۱-۷۳۲)، پاریس، آصفیه و کتابخانۀ اسکوریال (نک : GAL, I/۶۲۱; GAL, S, I/۸۵۸) موجود است (نک : مجله معهد المخطوطات، ۱۸(۱)/۲۷)؛ ۴. رساله فی علم الحساب، که نسخه‌ای از آن در دانشگاه کلمبیا (بخت، ۳/۱۲۴) موجود است؛ ۵. شرح المرشد فی الحساب، نسخه‌ای ناقص از آن در موصل (احمد، ۳/۱۸۱) موجود است؛ ۶. الضوابط الحسان فیما یتقوم به اللسان، که نسخه‌ای از آن در سوهاج موجود است (سید، فهرس، ۱/۳۹۱)؛ ۷. غایه السول فی اقرار بالدین المجهول. نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (خدیویه، ۵/۲۱۲، ۷/۵۴)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، ۲۹، مجامیع، ۲/۱۸۱)، بانکیپور (مولوی عبدالحمید، ۱/۹۶) و چستربیتی (آربری، V/۱۳۶) موجود است؛ ۸. مجموعه جبر و مقابله. نسخه‌ای از آن در آصفیه موجود است (نک : GAL, S, II/۱۵۵)؛ ۹. مختصر وجیز فی علم الحساب. نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (خدیویه، ۹/۱۵۰، ۲۱۵) و برلین موجود است (GAL, S، همانجا)؛ ۱۰. مرشد الطالب الی اسنی المطالب، در علم حساب. نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ ملک (ملک، ۶/۴۰۴، ۴۱۵)، موصل (احمد، ۳/۱۷۶)، دارالکتب قاهره (سید، خطی، ۳/۴۷)، ازهریه (ازهریه، ۶/۱۵۴-۱۵۵)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، ۳۹-۴۰، مجامیع، ۲/۱۸۰)، منچستر (مینگانا، ۵۶۳-۵۶۵)، بیرمنگام (هاپوود، IV/۱۷۵)، برلین (آلوارت، V/۳۳۵)، لایپزیک (فولرس، ۲۶۷, ۳۱۵, ۳۱۷)، نیز در اسکندریه، بیروت و دانشگاه پرینستون موجود است (GAL, II/۱۵۳; GAL, S, II/۱۵۴)؛ ۱۱. المعرفه فی علم الحساب. نسخه‌هایی از آن در ازهریه (ازهریه، ۶/۱۵۵)، دارالکتب قاهره (خدیویه، ۵/۱۹۰)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، ۴۱-۴۴)، برلین (آلوارت، V/۳۳۹)، آمبروزیانا (آمبروزیانا، همانجا) و چند نسخه در بریل، فلورانس، لاورنزیانا و رامپور موجود است (نک : GAL, S, II/۱۵۵)؛ ۱۲. المقنع فی الجبر و المقابله، قصیده‌ای است لامیه در بحر طویل (سخاوی، ۲/۱۵۷)، شامل ۵۹ بیت که نسخه‌هایی از آن در ظاهریه (ظاهریه، همان، ۶۶) و چستربیتی (آربری، IV/۴۶) و اردن (بخیت، همانجا) موجود است. مؤلف خود، این شرح را با عنوان المسرع مختصر کرده است که نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ ملک (ملک، ۶/۴۱۵)، دارالکتب قاهره (سید، همان، ۳/۵۹)، ازهریه (ازهریه، ۶/۱۷۲)، ظاهریه (ظاهریه، همان، ۶۵-۶۶، مجامیع، ۱/۲۴)، برلین (آلوارت، V/۳۴۲) و اردن (بخیت، همانجا) نگهداری می‌شود؛ ۱۳. نزهه الاحباب فی تعریف الحساب یا نزهه النظار فی علم (قلم) الغبار. این کتاب خلاصۀ مرشد الطالب است و نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ سپهسالار (دانش پژوه، ۵/۷۰۹-۷۱۰)، کتابخانۀ ملک (ملک، ۶/۳۸۴)، اوقاف بغداد (طلس، ۲۵۱)، موصل (احمد، ۷/۲۹۲)، ازهریه (ازهریه، ۶/۱۴۲، ۱۵۶)، دارالکتب قاهره (خدیویه، ۵/۱۹۱، ۷(۱)/۲۷۴)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، ۴۷-۵۴، مجامیع، ۲/۱۸۲)، برلین (آلوارت، V/۳۳۶)، لیدن (ویتکام، III/۲۴۷) و وین (لوبنشتاین، ۱۶۸-۱۶۹) موجود است؛ ۱۴. الوسیله، در علم حساب که مختصری از کتاب المعونه فی علم الحساب خود اوست. نسخه‌هایی از آن در ازهریه (ازهریه، ۶/۱۵۸)، دارالکتب قاهره (خدیویه، ۵/۱۹۲)، ظاهریه (ظاهریه، ریاضیات، ۵۴-۵۵)، برلین (آلوارت، V/۳۴۰)، چستربیتی (آربری، II/۴۸) و پاریس (بلوشه، ۵) موجود ات؛ ۱۵. رساله فی اسطرلاب. نسخه‌ای از آن در دانشگاه کلمبیا، مجموعۀ پلمبتون موجود است (نک : بخیت، همانجا).
ب ـ در فقه و فرائض (علم تقسیم ارث): ۱. ابراز الخفایا فی فن الوصایا. نسخه‌ای از آن در چستربیتی (آربری، V/۱۳۵) موجود است؛ ۲. التحفه القدسیه فی اختصار الرحبیه، رساله‌ای منظوم در تقسیم ارث که نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، ۱/۱۳۸)، ظاهریه (ظاهریه، مجامیع، ۱/۲۳۰، ۲/۱۸۰)، چستربیتی (آربری، II/۷۶) و گوتا (پرچ، II/۳۲۵) موجود است؛ ۳. ترغیب الرائض فی علم الفرائض. نسخه‌هایی از آن در بیرمنگام (هاپوود، IV/۱۷۶)، لیدن (هوتسما، ۹۱)، برلین (آلوارت، IV/۲۰۳)و پرینستون (حتی، ۵۵۸) موجود است؛ ۴. شرح الکفایه فی الفرائض. نسخه‌ای از آن در گوتا (پرچ، II/۳۲۷) موجود است؛ ۵. فائده مفیده، کتابی است در بیان بعضی از فروع ارث و نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، ۲/۱۵۹) موجود است؛ ۶. الفصول المهمه فی علم میراث الامه، که آن را زکریا بن محمد انصاری و سبط ماردینی شرح کرده‌اند (حاجی خلیفه، ۲/۱۲۶۵-۱۲۶۶؛ آلوارت، IV/۲۰۳-۲۰۵). نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، ۲/۱۸۲) موجود است؛ ۷. کتاب فی الفرائض. نسخه‌ای از آن در خزانۀ سعید دیوه‌جی موجود است (نک : مجله معهد المخطوطات، ۹(۲)/۲۰۵)؛ ۸. کفایه الحفاظ فی علم الفرائض. این کتاب منظومه‌ای است در ۰۹۶‘۱ بیت، در تقسیم ارث که نسخه‌هایی از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، ۲/۲۶۱)، منچستر (مینگانا، ۳۱۵)، گوتا (پرچ، II/۳۲۶) و تونس موجود است (نک : مجله معهد المخطوطات، ۱۸(۱)/۱۱). ۹. نزهه النفوس فی بیان حکم التعامل بالفلوس. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، ۳/۱۵۹) موجود است.
ج ـ در ادب و نحو: ۱. تحفه الطلاب. این کتاب روایت منظوم قواعدالاعراب ابن هشام است. نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ صبیحیه (حجی، ۳۳۹) و دانشگاه ییل (نموی، ۲۵) موجود است. در فهرست کتابخانۀ مرکزی تهران (مرکزی، ۸/۷) به کتابی در نحو اشاره شده که احتمال دارد همان تحفه الطلاب باشد؛ ۲. مقاصد الاعراب. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره موجود است (GAL, S، همانجا). از آنجا که نسخه‌ای از این کتاب با نام مقاصدالاعراب او تحفه الطلاب در کتابخانۀ ملی (ملی، ۱۰/۱۶۹) موجود است، به نظر می‌رسد دو کتاب اخیر یکی باشند.
د ـ در سایر علوم: ۱. تعالیم علی الخصائص النبویه. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ خالدیه (منجد، ۲۶) موجود است؛ ۲. التبیان فی تفسیر غریب القرآن. نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره (سید، همان، ۱/۱۲۴) موجود است.
افزون بر اینها سخاوی (۲/۱۵۷، ۱۵۸) کتابهای دیگری نیز به او نسبت داده است، ازجمله: ۱. العجاله فی حکم استحقاق الفقهاء ایام البطاله؛ ۲. المغرب عن استحباب رکعتین قبل المغرب؛ ۳. جزء فی صیام‌ست شوال؛ ۴. التحریر لدلاله نجاسه الخنزیر؛ ۵. رفع الملام عن القائل باستحباب القیام؛ ۶. اللمع فی الحث علی اجتناب البداع؛ ۷. تحقیق المنقول و المعقول فی نفی الحکم الشرعی عن الافعال قبل بعثه الرسول؛ ۸. مختصر اللمع للشیخ ابی اسحاق؛ ۹. القصیده المیمیه، در ۳۵۰ بیت در بحر بسیط؛ ۱۰. خلاصه الخلاصه فی النحو؛ ۱۱. العقد النضید فی تحقیق کلمه التوحید؛ ۱۲. تحریر القواعد العلائیه و تمهید المسالک الفقهیه؛ ۱۳. البحر العجاج فی شرح المنهاج.
مآخذ: ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباءالغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م؛ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، بیروت، ۱۴۰۷ق/۹۸۷م؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه فی الموصل، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م؛ ازهریه، خطی؛ بخیث، محمد عدنان و دیگران، فهرس المخطوطات العربیه المصوره، عمان، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حجی، محمد، فهرس الخزانه العلمیه الصبیحیه، بسلا، کویت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م؛ خدیویه، فهرست؛ دانش پژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، تهران، ۱۳۵۶ش؛ دفاع، علی عبداللـه، تاریخ الریاضیات عندالعرب و المسلمین، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴ق؛ سید، خطی؛ همو، فهرس مخطوطات المصوره، قاهره، ۱۹۵۴م؛ شوکانی، محمدبن علی، البدر الطالع، بیروت، ۱۳۴۸ق؛ طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م؛ طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م؛ ظاهریه، خطی؛ کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینه المنوره، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م؛ کوپریلی، خطی؛ مجله معهد المخطوطات العربیه، جامعه الدول العربیه، ج ۹، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م، ج ۱۸، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م؛ مجیرالدین حنبلی، ابوالیمن، الانس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل، عمّان، ۱۹۷۳م؛ مرکزی، خطی؛ مقریزی، احمدبن علی، السلوک، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م؛ ملک، خطی؛ ملی، خطی؛ منجد، صلاح‌الدین، المخطوطات العربیه فی فلسطین، بیروت، ۱۹۸۲م؛ مولوی عبدالحمید، مفتاح الکنوز الخفیه، پانته، ۱۹۱۸م؛
