• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌واضح احمد بن ابی‌یعقوب اصفهانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



احمد بن ابی‌یعقوب اسحاق اصفهانی عباسی مصری، مشهور به ابن‌واضح، یعقوبی و ابن‌یعقوبی (م پس از ۲۹۲ هـ)، از مشاهیر مورّخین و جغرافی‌دانان شیعه در قرن سوم هجری قمری بوده است. وی در علم نجوم نیز مهارت داشته و به شعر نیز می‌پرداخت.



احمد بن اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح یعقوبی اصفهانی عباسی مصری، ملقب به ابن‌واضح، یعقوبی و ابن‌یعقوبی، از مورخان و جغرافی‌دانان مشهور شیعه است که کتاب‌هایش منبع مهم و معتبری در این دو موضوع به شمار می‌رود.
یعقوبی اصالتاً اصفهانی و متولد بغداد بود.
[۳] عاصی، حسین، الیعقوبی عصره و سیرة حیاته، ص۳۹.
او که در علم نجوم مهارت داشت و به شعر نیز می‌پرداخت، دورانی را در مشرق زمین و دورانی را در مغرب سپری کرد.
جوانی‌اش را در ارمنستان و در خدمت طاهریان (۲۰۵-۲۵۹ هـ) بود و فتوحات این حاکمان را در کتابی نوشت، سپس به هند و آن‌گاه به مصر و بلاد مغرب رفت و نزد طولونیان (۲۵۴-۲۹۲ هـ) از منزلتی برخوردار شد، به همین جهت مسعودی او را مصری دانسته است. در این سفرها به تالیف سفرنامه و کتب تاریخی و جغرافیایی پرداخت. پدرش از کارمندان دستگاه برید عباسیان بود که به این جهت نیز یعقوبی را عباسی لقب داده‌اند.


طبری در چند مورد از کتاب تاریخ خود، واضح جد یعقوبی را با عنوان مولی منصور (خلافت ۱۳۶-۱۵۸ هـ) یا مهدی عباسی (خلافت ۱۵۸-۱۶۹ هـ) یاد کرده (ابن‌خلدون، واضح را معروف به مسکین و از موالی صالح بن منصور آورده است. ) و از ولایت او بر مصر خبر می‌دهد. این مورخ در جریان حمایت واضح از ادریس بن عبدالله حسنی، از وی با وصف رافضی خبیث یاد می‌کند که نشان از تشیع جد یعقوبی دارد. بلاذری و مقدسی هم به شیعه‌بودن واضح تصریح می‌کنند.
درباره تشیع خود یعقوبی نیز نمی‌توان تردید کرد، زیرا از جای جای کتاب تاریخ او می‌توان به امامی بودنش پی برد. وی بر خلاف مورخان معاصر خود، به واقعه غدیر و بسیاری از مناقب امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) تصریح نموده و از خلفا جز آن حضرت، به امیرمؤمنان یاد نمی‌کند. از امامان شیعه به تفصیلی که در دیگر تواریخ عمومی وجود ندارد، سخن می‌گوید و با تجلیل از آن بزرگواران، احادیثی از ایشان را نقل کرده است. درباره خلفا، به جای تعبیر خلافت فلانی، کلمه ایام به کار برده و از عنوان خلافت پرهیز نموده است.


یاقوت حموی تاریخ وفات یعقوبی را سال ۲۸۴ هـ نوشته، لیکن گفته‌اند که او در کتاب مشاکلة الناس از حوادث سال ۲۸۹ هـ سخن گفته و در کتاب البلدان سقوط طولونیان به سال ۲۹۲ هـ را گزارش کرده است،
[۱۴] یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان (ملحقات ترجمه)، ص۱۵۴.
از این‌رو چنین بر می‌آید که در ثبت تاریخ مرگ او اشتباهی رخ داده و تاریخ درگذشت ابوجعفر احمد بن اسحاق بن واضح مصری عسال که در صفر سال ۲۸۴ هـ بوده و شباهت نسبی با احمد یعقوبی دارد، برای احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی ثبت شده است.
سال‌های ۲۷۸ق یا ۲۹۲ق را برای وفات او ذکر کرده‌اند.


آثاری از او که امروز در دست است، عبارت‌اند از:
۱. اخبار الامم السّالفه.
۲. اسماء البلدان، مطبوع.
۳. التّاریخ، معروف به تاریخ یعقوبی که در دو مجلّد به طبع رسیده است.
۴. المسالک و الممالک.
۵. مشاکله النّاس لزمانهم.
۶. جغرافیای بیزانس
[۲۰] یعقوبی، احمد بن اسحاق، ترجمه تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، مقدمه، ص۱۶-۱۸.
را داشته که به دست ما نرسیده است.
۷. مقتل ابی‌عبدالله.
۸. فتح افریقیه و اخبارها اخبار الطاهریین.
[۲۲] جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، ص۱۵۶.



برای مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود.
[۲۹] دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ذیل «احمد»، ص۱۱۲۶.
[۳۱] اعلمی، محمدحسین، مقتبس الاثر، ج۳، ص۱۳۵.

۱:۱۶.


۱. کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۱، ص۱۶۱.    
۲. مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، ج۶، ص۳۹۸.    
۳. عاصی، حسین، الیعقوبی عصره و سیرة حیاته، ص۳۹.
۴. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۸، ص۷۳.    
۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۸، ص۹۸.    
۶. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۸، ص۱۴۳.    
۷. ابن‌خلدون، عبدالرحمان بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۱.    
۸. ابن‌خلدون، عبدالرحمان بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۷.    
۹. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۸، ص۱۴۳.    
۱۰. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۸، ص۱۹۸.    
۱۱. بلاذری، احمد بن يحيى، انساب الاشراف، ج۳، ص۱۳۷.    
۱۲. مقدسی، محمّد بن احمد، احسن التقاسیم، ص۲۴۴.    
۱۳. حموی، ياقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۲، ص۵۵۷.    
۱۴. یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان (ملحقات ترجمه)، ص۱۵۴.
۱۵. سمعانی، عبدالكريم، الانساب، ج۹، ص۲۹۱.    
۱۶. ابن‌ماكولا، علی بن هبة‌الله، الاکمال، ج۷، ص۲۵۳.    
۱۷. زرکلی، خيرالدين بن محمود، الاعلام، ج۱، ص۹۵.    
۱۸. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۳، ص۲۹۶.    
۱۹. بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۳، ص۲۱۹.    
۲۰. یعقوبی، احمد بن اسحاق، ترجمه تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، مقدمه، ص۱۶-۱۸.
۲۱. آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲۲، ص۲۳.    
۲۲. جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، ص۱۵۶.
۲۳. حموی، ياقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۱، ص۱۶۱.    
۲۴. قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، ج۳، ص۲۹۶.    
۲۵. اليان سركيس، معجم المطبوعات العربیه، ج۲، ص۱۹۴۸.    
۲۶. بابانی، اسماعيل بن محمد، هدیة العارفین، ج۱، ص۴۸.    
۲۷. بابانی، اسماعيل بن محمد، هدیة العارفین، ج۱، ص۵۲.    
۲۸. كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۱، ص۱۶۱.    
۲۹. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ذیل «احمد»، ص۱۱۲۶.
۳۰. زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج۱، ص۹۵.    
۳۱. اعلمی، محمدحسین، مقتبس الاثر، ج۳، ص۱۳۵.



مهدوی، سید مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۱، ص۲۲۹.    
پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۱۵۹، برگرفته از مقاله «ابن‌واضح احمد بن ابی‌یعقوب اصفهانی».



جعبه ابزار