ابو الوفا بوزجانی(خام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

بوزجانی ، ابوالوفا ، محمدبن محمدبن یحیی بن اسماعیل بن عباس ، ریاضیدان و ستاره شناس برجستة ایرانی قرن چهارم . از مشهورترین دانشمندان مسلمان ، و منشأ نوآوریها و پژوهشهای زیادی ، بویژه در هندسه و ریاضیات و نجوم ، بوده است . او را با لقبهای «حاسب » (صفدی ، ج ۱، ص ۲۰۹) و «مهندس » (ابن خلّکان ، ج ۵، ص ۱۶۷) نامیده اند. در تمامی نوشته هایی که از او یاد شده نامش محمد ذکر شده است ، اما معلوم نیست که چرا احمدامین در تصحیح کتاب الامتاع و المؤانسة ابوحیّان توحیدی (توحیدی،الامتاع و المؤانسة،ج ۱، ص ۵۰، پانویس ۲) او را محمود نامیده است . بوزجانی ، به نوشتة ابن ندیم (ابن ندیم،ص ۵۰۵)، در روز چهارشنبه اول رمضان ۳۲۸ در بوزجان • به دنیا آمد. همین تاریخ را، بدون ذکر روز آن ، قفطی (قفطی،ص ۲۸۷ـ ۲۸۸) و ابوالفداء (ابوالفداء،ج ۲، ص ۱۳۳) و ابن وردی (ابن وردی،ج ۱، ص ۳۱۵) نیز تکرار کرده اند. بوزجانی از بزرگترین دانشمندان زمان خود به شمار می آمده ، و این ، از ذکر نام او در الفهرست ابن ندیم که معاصر بوزجانی بوده است ، پیداست . بخش مهمی از اطلاعات ما از زندگی بوزجانی نیز از همین کتاب به دست آمده است .
بوزجانی حساب و علم اعداد را نزد عموی خود، ابوعمرو مغازلی ، و دایی خود، ابوعبدالله محمدبن عنبسه آموخت و در ۳۴۸ به بغداد مهاجرت کرد و در آنجا اقامت گزید و در همانجا درگذشت (ابن ندیم ، ص ۵۰۵؛ ابن عبری ، ص ۱۸۱؛ قفطی ، ص ۲۸۸).
از جمله معدود آگاهیهایی که از خروج بوزجانی از بغداد وجود دارد، دیدار اوست با ابوحیّان توحیدی در شهر اَرَّجان (در نزدیکی بهبهان ) که پیش از ۳۵۸ روی داده است ( الامتاع ، ج ۱، ص ۴؛کرمر، ص ۲۹۸). بوزجانی در بغداد، علاوه بر کارهای علمی ، از جمله رصدها و پژوهشهای ستاره شناختی ، به امور دیوانی نیز می پرداخت . بوزجانی در ۳۶۰، در مجلس مناظره ای که در دربار عزالدوله میان دو تن از متکلمان عصر برپا شده بود حضور داشته (کرمر، ص ۲۵۹) و در سال ۳۶۲ به همراه هیئتی برای آگاه کردن عزالدوله بختیار • از اوضاع بحرانی بغداد به کوفه رفته است (ابوحیان توحیدی ، الامتاع ، ج ۳، ص ۱۵۳ـ ۱۵۵). بوزجانی در بغداد، سرپرستی بیمارستانی را نیز به عهده داشته است (کرمر، ص ۳۰۰) و در دومین دیدار بین ابوحیّان توحیدی و بوزجانی ، که در ۳۷۰ در بغداد اتفاق افتاد، ابوالوفا که از وضع بد مالی ابوحیّان با خبر شده بود، او را در همین بیمارستان به کار گماشت (کرمر، ص ۳۰۰). بین ابوحیّان و بوزجانی نامه هایی نیز رد و بدل شده است که امروز، دست کم یکی از این نامه ها، که به نام «رسالة فی شکوی البؤس و رجاء المعونة » نیز نامیده شده ، در دست است (ابوحیان توحیدی ، الامتاع ، ج ۳، ص ۲۲۵؛ ابوحیان توحیدی، رسائل ، ص ۳۵۹ـ ۳۶۸). بوزجانی همچنین ابوحیّان توحیدی را به ابوعبدالله حسین بن احمدبن سعدان معرفی کرد و ابوحیّان توحیدی کتاب الامتاع و المؤانسة خود را به خواست و تشویق بوزجانی به رشتة تحریر درآورد (ابوحیان توحیدی، الامتاع ، ج ۱، ص ۲ـ۱۰).
بوزجانی با ابوعلی حُبوبی ، ریاضیدان همعصر خویش ، نیز مکاتبه داشته است. او با ابوریحان بیرونی نیز به همفکری پرداخته که قاعدتاً این همفکری از طریق مکاتبه صورت می گرفته است. ابوحیّان توحیدی (توحیدی، الامتاع ، ج ۱، ص ۲) و ابونصر عراق (ابونصر عراق،ص ۲) از او با لقب شیخ یاد کرده اند، و این اشاره ابونصر عراق که او را «شیخنا» خطاب کرده ، باعث شده است برخی بوزجانی را استاد ابونصر عراق بدانند، اما قربانی (قربانی،۱۳۶۵ ش ، ص ۱۱۳) با دلایلی این نظر را رد کرده است .
نوآوریها و کوششهای بوزجانی در ریاضیات و نجوم زبانزد و مشهور است ، اما پژوهشهای او در موسیقی از اشتهار کمتری برخوردار است .
قفطی (قفطی،ص ۲۸۸) زمان مرگ بوزجانی را سوم رجب ۳۸۸ ذکر کرده است ، اما ابن اثیر (ابن اثیر،ج ۷، ص ۴۹۳) سال ۳۸۷ را ثبت کرده است . ادوارد ون دایک (ون دایک،ص ۲۴۴) این تاریخ را به نادرست ۳۷۶ آورده است . به سبب اشتهار و فعالیتهای بوزجانی ، یکی از دهانه های سطح کرة ماه ، به نام او خوانده شده است.(زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل مادّه)
پژوهشهای ریاضی و نجومی بوزجانی . پژوهشهای علمی بوزجانی که ما از آنها آگاهی داریم پس از مهاجرت او از خراسان به بغداد صورت گرفته است ، و تنها صدیقی (صدیقی،ج ۳، ص ۴۱۰) از رصدخانه ای که او در بوزجان تأسیس کرده بوده نام برده است که در صورت صحت ، این کار باید پیش از مهاجرت او صورت گرفته باشد.
فعالیتهای علمی بوزجانی در بغداد، دامنة وسیعی از علوم مختلف ، چون هندسه و مثلثات و حساب و نجوم ، را دربر می گرفته و در هر کدام از اینها او به دستاوردهای بدیع و تازه ای رسیده است . کار مهم بوزجانی در مثلثات ابداع شکلِظلی • است (بوزجانی ، المجسطی ، گ ۱۶ پ ، سطر ۱۸، گ ۱۷ ر، سطر ۱) که در حل مثلث قائم الزاویة کروی به کار می رود. بوزجانی (بوزجانی ، المجسطی ، گ ۱۶ پ ، سطر ۱۸، گ ۱۷ ر، سطر ۱) حالت خاص شکل مغنی • را در مثلث قائم الزاویه کروی نیز اثبات کرده است . قضیة اخیر در اثبات حالت کلی شکل مغنی برای مثلث کروی نامشخص به کار می رود (ابوریحان بیرونی ، ۱۹۸۵، ص ۱۲۱؛ابوریحان بیرونی ، ۱۹۸۵، ص۱۲۳؛ابوریحان بیرونی ، ۱۹۸۵، ص۱۴۹؛ابوریحان بیرونی ، ۱۹۸۵، ص۱۵۱؛ قربانی ، ۱۳۷۴ش ، ص ۲۱۸ـ۲۱۹). اثبات حالت کلی شکلِ مغنی را هم به بوزجانی نسبت داده اند ولی در این انتساب تردیدهایی وجود دارد. این که از بین ابونصر عراق ، بوزجانی ، حامدبن خضر خجندی و کوشیار گیلانی کدام یک نخستین بار به این رابطه دست یافته ، محل بحث است (قربانی، ص ۷)؛ ابوریحان بیرونی در مقالید علم الهیئِه (ص ۱۱۱) ابداع این قضیه را به استاد خود، ابونصر عراق ، نسبت داده است . اما این فرض نیز وجود دارد که ابونصر عراق و بوزجانی هر یک مستقل از دیگری به این رابطه دست یافته باشند (قربانی، ص ۷). خواجه نصیرالدین طوسی نیز در کتاب کشف القناع عن اسرار شکل القطّاع (طوسی،ص ۹۴) می گوید که هم ابونصر عراق هم ابوالوفا مدعی ابداع این روش بوده اند. او (طوسی،ص ۹۹ـ۱۰۰) هم برهان ابونصر عراق و هم برهان ابوالوفا برای شکلِ مغنی را ذکر کرده است (نالینو، ص ۳۰۴ـ۳۰۵).
بوزجانی در یکی از رسایل خود از دو روش مبتنی بر مثلثات کروی برای تعیین فاصلة بغداد تا مکة معظمه استفاده کرده است (آقایانی چاوشی ، ص ۱۴۶ـ۱۵۱). او همچنین روشهای گوناگونی برای رسم شکلهای مختلف هندسی با خط کش و پرگاری که فتحة آن ثابت شده باشد، ابداع کرده است (زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل ماده؛ قربانی، ص ۲۸ـ۴۲).
عمدة پژوهشها و نوآوریهای ریاضی بوزجانی در مهمترین کتاب ریاضی او، کتاب فی مایحتاج الیه الکُتّاب و العُمّال من علم الحساب ذکر شده است . در سه منزل (فصل ) نخست این کتاب ، بوزجانی به بررسی اصول نظری ریاضی پرداخته و مفاهیم جدیدی چون انواع کسرها براساس تقسیم بندی و یافته های خود (بوزجانی ، ۱۹۷۱، ص ۷۱ـ۷۲)، محاسبة آنها و بسط کسرهای مرکب به کسرهای اصلی با استفاده از قواعد مخصوص و جدولهای کمکی (بوزجانی ، ۱۹۷۱، ص ۱۲۰ـ۱۲۲؛ زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل ماده) ارائه کرده است . بوزجانی روشی ابداع کرد که به کمک آن نسبت به روشهای پیشین ، کسرها با سرعت بیشتری ساده می شوند. او در منزل دوم ، نخستین مورد کاربرد اعداد منفی در تاریخ ریاضیات در جهان اسلام را آورده و از اصطلاح «دَیْن » (وام ) برای این مفهوم استفاده کرده است (بوزجانی ، ۱۹۷۱، ص ۱۹۸؛ زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل ماده). از میان مسائل ریاضی مختلفی که بوزجانی با آنها روبرو بوده است ، عمر خیام از مسئله ای یاد می کند که ابوسهل کوهی و ابوالوفای بوزجانی و ابوحامد صاغانی در دربار عضدالدوله ، مدتهای مدید برای حل آن کوشیدند، اما موفق نشدند؛ و در نهایت ، ابوالجود محمدبن احمدبن لیث ، از ریاضیدانان همعصر ابوریحان بیرونی ، موفق به حل آن شد. این مسئله عبارت است از یافتن دو عدد که مجموع آنها ده و مجموع مربع آنها و خارج قسمت عدد بزرگتر به عدد کوچکتر برابر ۷۲ باشد (مصاحب ، ص ۲۶۸). بوزجانی ، جیب زاویة نیم درجه را با دقت ۵ رقم شصتگانی به دست آورد که تا رقم چهارم شصتگانی یا تا رقم هشتم دهدهی با مقدار حقیقی مطابقت دارد (زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل ماده).••••
پژوهشهای نجومی بوزجانی ، در ناحیه ای در بغداد به نام باب التِّبْن و در زمان حکومت عزالدولة دیلمی ، انجام می شده است (ابوریحان بیرونی ، ۱۳۵۲ش ، ص ۷۴). به نظر صاییلی (ص ۱۱۲) این محل را باید رصدخانة شخصی ابوالوفا دانست . یکی از مهمترین کارهای نجومی ابوالوفا، که اطلاعاتی از آن باقی مانده ، همکاری او با ابوریحان بیرونی در رصد ماه گرفتگی ، در ۳۸۷ بوده است ، ابوریحان در خوارزم (به طول جغرافیایی '۱۰ ۵۹ شرقی ) با ابوالوفا در بغداد (به طول جغرافیایی '۲۶ ۴۴ شرقی ) قرار گذاشتند که هر دو آن را رصد نمایند و این کار برای یافتن اختلاف طول جغرافیایی این دو شهر صورت گرفت (ابوریحان بیرونی ، ۱۳۵۲ش ، ص ۲۱۸). به نوشتة ابوریحان بیرونی (ابوریحان بیرونی ، ۱۳۵۲ش ، ص ۲۱۸) در نتیجة این همکاری ، اختلاف ساعت میان نصف النهارهای این دو شهر نزدیک به یک ساعت استخراج گردید که به مقدار واقعی بسیار نزدیک است . ابوریحان بیرونی (ابوریحان بیرونی،۱۳۵۲ش ، ص ۷۴ـ۷۵) همچنین از رصدهایی که ابوالوفا در سالهای ۳۶۵ و ۳۶۶ در بغداد انجام داده یاد می کند. بر اساس نوشتة ابوریحان بیرونی ابوالوفا در کتاب المجسطی خود مقدار میل کلی را '۳۵ ۲۳ به دست آورده بود (ابوریحان بیرونی،۱۳۵۲ش ، ص ۷۴ـ۷۵) که کاملاً برابر مقدار امروزی آن ، ولی ً۳۵ بیشتر از مقدار آن در زمان بوزجانی (قرن چهارم هجری ) بوده است. ابوریحان بیرونی (ابوریحان بیرونی،۱۳۵۲ش ، ص ۷۵) همچنین عرض بغداد را، به نقل از المجسطی بوزجانی ، '۲۵ ۳۳ نوشته است .
بوزجانی با رصدخانه ای که شرف الدوله (از امیران آل بویه ، متوفی ۳۷۹) در بغداد تأسیس کرده بود همکاری می کرد. سرپرستی ستاره شناسان این رصدخانه با ابوسهل بیژن بن رستم کوهی بوده است و همکاران او، پس از آنکه رصد خود را به پایان رسانیدند، جملگی نسبت به صحت اعمال خود گواهی نامه ای تهیه کردند. ابوالوفا بوزجانی به همراه رستم کوهی و افراد دیگری ، چون صاغانی و ابوالحسن مغربی و ابوالحسین خوزی ، از جمله امضاکنندگان این گواهی نامه بودند (قفطی ، ص ۳۵۳). در زیج ممتحنِ یحیی بن ابی منصور نسخة کتابخانة اسکوریال که به کوشش سزگین به چاپ رسیده صفحه ای شامل مشخصه های منسوب به بوزجانی وجود دارد (یحیی بن ابی منصور،ص ۹۸). ابوریحان بیرونی نیز در دو جا (ابوریحان بیرونی،۱۳۷۲ـ۱۳۷۵، ج ۲، ص ۶۵۴؛ابوریحان بیرونی،۱۳۷۲ـ۱۳۷۵، ج ۲، ص۶۷۴) از محاسبة مدت طول فصلهای بهار و تابستان براساس یافته های ابوالوفا، و نیز از رصد محل اوج شمس (ابوریحان بیرونی،۱۳۷۲ـ۱۳۷۵، ج ۲، ص ۶۷۷)، که او انجام داده بود، خبر می دهد. ابوریحان بیرونی (ابوریحان بیرونی،۱۹۲۳، ص ۲۵) همچنین نوشته است که بوزجانی به محاسبة ادوار (روزهای گذشته از مبدأ یک تاریخ خاص ) بر اساس رصدهای بطلمیوس یا اصحاب امتحان ( ممتحن ) ، اقدام نموده است .
در غرب ، تاکنون پژوهشهای زیادی دربارة بوزجانی صورت گرفته است که از آن جمله است پژوهش جنجال برانگیز سدیو ریاضیدان و ستاره شناس فرانسوی ، در ۱۸۳۶ میلادی ؛ او در این پژوهش ، ادعا می کند که بوزجانی ، نُه قرن پیش از تیکو براهه ، منجم دانمارکی (متوفی ۱۶۰۱ میلادی )، «اختلاف سوم حرکت ماه » ( اختلاف محاذاة ) را کشف کرده بوده است . این ادعا بحثهای زیادی در انجمنهای علمی فرانسه به وجود آورد تا اینکه کارا دو وو در ۱۸۹۲ میلادی ، ضمن معرفی کتاب المجسطی بوزجانی ، این ادعای سدیو را رد کرد (قربانی ، ۱۳۶۵ ش ، ص ۱۶۰ـ۱۶۱).
آثار مفقود بوزجانی . از مجموعة کتابهای مفقود بوزجانی ، ابن ندیم (ابن ندیم،ص ۵۰۵ـ۵۰۶) اینها را به او نسبت داده است : ۱) کتاب تفسیر کتاب خوارزمی فی الجبر و المقابلة ؛ ۲) کتاب تفسیر دیوفنطس فی الجبر ؛ ۳) کتاب البراهین علی القضایا التی استعمل دیوفنطس فی کتابه و علی ما استعمله هو فی التفسیر ؛ ۴) کتاب استخراج ضلع المکعب و مال المال و مایترکب منهما که موضوع آن حل هندسی معادلات =a ۴ x ، =a ۳ x و =b ۳ +ax ۴ x است ؛ ۵) کتاب زیج الکامل که به نوشتة ابن ندیم (ابن ندیم،ص ۵۰۵ـ۵۰۶) در سه مقاله بوده است . نیامدن نام کتاب المجسطی ابوالوفا (رجوع کنید به ادامة مقاله ) در الفهرست ، باعث این گمان شده است که گویا الکامل همان المجسطی باشد ( زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل ماده؛ دانشنامة ایران و اسلام ، ذیل «ابوالوفای بوزجانی »)، اما قربانی (قربانی،۱۳۶۵ ش ، ص ۱۶۶ـ۱۶۷) این گمان را رد کرده است ؛ ۶) زیج الواضح یکی دیگر از زیجهای منسوب به ابوالوفا است که مشخصه های نجومی مذکور در آن مورد استفادة مؤلفان پس از وی قرار گرفت (کندی ، ص ۴۸). ابوریحان بیرونی در افراد المقال (ابوریحان بیرونی،افراد المقال،ص ۵۱؛ابوریحان بیرونی،افراد المقال،ص۵۵) از زیج ابوالوفا نام می برد، اما روشن نیست که منظور او همان زیج الواضح باشد. ابن ندیم (ابن ندیم،ص ۵۰۶) این کتاب را نیز دارای سه مقاله دانسته است ؛ ۷) او همچنین (ابن ندیم،ص ۴۷۹) از شرح ابوالوفا بر اصول اقلیدس خبر می دهد که موفق به اتمام آن نشده است .
قفطی (قفطی،ص ۲۸۸) نیز کتاب تفسیر کتاب ابرخس فی الجبر و کتاب العمل بالجدول الستینی را علاوه بر کتابهای یاد شده ، به او نسبت داده است . پینگری این کتاب را به احتمال بخشی از کتاب المنازل دانسته است . اگرچه از کتاب ابرخس • (هیپارخوس ) در جبر اطلاعی در دست نیست ، اما ابن ندیم نیز (ابن ندیم،ص ۴۸۴) هنگام ذکر ابرخس می گوید که بوزجانی آن را ترجمه ، شرح و اصلاح کرده است . بغدادی (بغدادی،ج ۲، ستون ۵۵ ـ۵۶) کتاب مطالع العلوم المتعلمین را که ابن ندیم (ابن ندیم،ص ۵۰۶) به عموی بوزجانی نسبت داده ، از خود ابوالوفا می داند.
ابن خلّکان (ابن خلّکان،ج ۵، ص ۱۶۷) کتابی در استخراج اوتار به بوزجانی نسبت داده است . وپکه قولی از بوزجانی در یک نسخة خطی عربی دربارة اندازه گیری محیط دایره یافته است که به موضوع رسالة مورد نظر ارتباط دارد قربانی و شیخان (قربانی و محمدعلی شیخان،ص ۱۹۱ـ۱۹۲) این متن و بررسی ریاضی آن را از مقالة وپکه به فارسی برگردانیده اند.
ابن اکفانی (ابن اکفانی،ص ۹۳) از کتاب مختصر فی فن الایقاع بوزجانی در موسیقی نام برده است .
آثار برجای ماندة بوزجانی . ۱) المجسطی ، یکی از کتابهای مهم بوزجانی در ریاضی و هیئت است که سزگین نسخه ای ناقص از آن را در پاریس معرفی کرده است . کندی (کندی،ص ۴۸) این کتاب را همان زیج الواضح او می داند که نتیجة رصدهای ابوالوفا و همکارانش در حوالی ۳۶۰ در بغداد بوده است (کندی،ص ۴۸). کارا دو وو مطالب کتاب المجسطی ابوالوفا را بر اساس نسخة پاریس بررسی کرده است . طبق توضیحات او، این کتاب را می توان به سه بخش عمده شامل مثلثات ، به کار بردن دستورهای مثلثاتی دربارة رصدها، و فرضیة سیارات تقسیم کرد (قربانی ، ۱۳۶۵ ش ، ص ۱۶۶)؛ ۲) کتاب فی مایحتاج الیه الصانع من اعمال الهندسه ، کتاب بوزجانی در هندسه که نام آن در الفهرست نیامده است و سزگین چند نسخة خطی از آن را معرفی کرده است . این کتاب را، که معمولاً به اختصار اعمال هندسی خوانده می شود، یکبار نجم الدین محمود و ابواسحاق کوبنانی (قربانی ، ص ۶۱) و بار دیگر مترجمی ناشناخته تحت عنوان کتاب تجارت به فارسی ترجمه و کمال الدین ابن یونس و محمدباقر یزدی آن را به عربی و فارسی شرح کرده اند (قربانی، ص ۱۶۲ـ۱۶۳؛ استوری ، ج ۲، بخش ۱، ص ۲ـ۳). در شرح فارسی محمدباقر یزدی با عنوان فتوحات غیبیه نام این اثر براهین اعمال الهندسیة آمده و پینگری به نادرست براهین اعمال الهندسیة را رسالة مستقلی از بوزجانی دانسته است . وپکه معتقد است که اعمال هندسی از ابوالوفا نیست ، بلکه یکی از شاگردانش از روی درسهای ابوالوفا آن را پدید آورده است. وی (۱۸۵۵ میلادی ) این کتاب را براساس ترجمة فارسی آن به فرانسه ترجمه و تجزیه و تحلیل کرده است . کراسنووا نیز در ۱۹۶۶ ترجمة روسی این کتاب را، بر اساس نسخة استانبول منتشر کرده است . قربانی و شیخان (ابوالقاسم قربانی و محمدعلی شیخان،ص ۱۱۰ـ۱۸۱) عکس نسخه ای از این کتاب محفوظ در کتابخانة ایاصوفیه را به طور کامل به چاپ رسانده اند؛ تحریر نه چندان دقیقی نیز از ترجمة نجم الدین محمود و ابواسحاق کوبنانی از این کتاب را علیرضا جذبی با عنوان هندسة ایرانی : کاربرد هندسه در عمل در ۱۳۶۹ ش انتشار داده است . سزگین و قربانی (قربانی،۱۳۶۵ ش ، ص ۳۴۱) نسخه ای از کتاب الحیل الروحانیة و الاسرار الطبیعیة فی دقائق الاشکال الهندسیة ، محفوظ در اوپسالای سوئد، را معرفی کرده ، آن را به ابونصر فارابی نسبت داده اند و احتمال داده اند که بوزجانی در تألیف کتاب فی مایحتاج ... از آن استفاده کرده باشد، اما این نسخه در اصل دستنویسی از کتاب فی مایحتاج ... است که برگهای افزوده به ابتدا و انتهای آن باعث انتساب نادرست آن به فارابی شده است . ۳) کتاب فی مایحتاج الیه الکتاب و العمال و غیرهم من علم الحساب ، مهمترین کتاب ابوالوفا در حساب است که آن را منازل ، یا منازل السبع نیز می نامند (صفدی ، ج ۱، ص ۲۰۹؛ قربانی ، ۱۳۶۵ ش ، ص ۱۶۱). این کتاب را بوزجانی به نام عضدالدولة دیلمی (بوزجانی ، ۱۹۷۱، ص ۶۴) تألیف کرده است . سه فصل اول این کتاب دربارة اعمال حساب و مساحت و چهار فصل دیگر آن دربارة صرافی ، تجارت ، مالیات و مانند آن است . سزگین چند نسخة خطی از این کتاب را معرفی کرده ، و سعیدان در ۱۳۵۰ش / ۱۹۷۱، این کتاب را بر اساس دو نسخة خطی تصحیح و چاپ کرده است . علاوه بر نسخه هایی که سعیدان (بوزجانی ، ۱۹۷۱، مقدمه ، ص ۵۶) و سزگین ذکر کرده اند نسخه هایی نیز در دوبلین (کتابخانة چستربیتی ، ج ۷، ص ۶۶) و اسکوریال وجود دارد. وپکه (۱۸۵۵ میلادی ) عناوین بابهای این کتاب را به زبان فرانسه ترجمه کرده و مدوی نیز قسمتهایی از آن را به روسی برگردانده است.••••
در باب آخر (هفتم ) از منزل سوم این کتاب ، بوزجانی به شرح ساخت آلتی برای اندازه گیری فاصله ها، ارتفاع کوهها، عرض رودخانه ها و عمق چاهها و کارهایی از این قبیل پرداخته است (بوزجانی ، ۱۹۷۱، ص ۲۶۹ـ۲۷۶). این وسیله از عضاده ای با دولِبْنِه تشکیل می شد که بر روی سطحی افقی نصب می شد و بسیاری از کارهای اسطرلاب را انجام می داد و ظاهراً بی شباهت به ربع دیواری نبود؛ ۴) زیج شامل ، یکی از زیجهایی است که آن را به بوزجانی نسبت می دهنداما کندی (کندی،ص ۲۸) انتساب این کتاب را به بوزجانی رد کرده است . علاءالدین القوشی المنانی شرحی به نام الکامل بر این کتاب نوشته است (ون دایک ، ص ۲۴۴)؛ ۵) رساله فی ترکیب عدد الوفق فی المربعات ، رساله ای دربارة مربعهای وفقی است که نسخه‌ای از آن را که در ترکیه محفوظ است ، معرفی کرده است ؛ ۶) رساله فی جمع اضلاع المربعات و المکعبات و اخذ تفاضلهما ، رساله ای است که بوزجانی در پاسخ پرسش ابوبشر حسن بن سهل منجم تکریتی نوشته است (آستان قدس رضوی ، ج ۸، ص ۳۴۸). نسخة منحصر به فرد این اثر در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی وجود دارد (آستان قدس رضوی ، ج ۸، ص ۳۴۸). بوزجانی این رساله را به نام بهاءالدوله ابونصر فیروز (۳۶۱ـ۴۰۳)، پادشاه آل بویه ، نوشته است (بوزجانی،ش ۱/۵۵۲۱،نسخة خطی، ص ۲)؛ ۷) رسالة الارثماطیقی که آن را المدخل الی صناعة الارثماطیقا و المدخل الحفظی الی صناعة الارثماطیقا نیز می نامند. سزگین چند نسخه از دستنویسهای این کتاب را معرفی کرده است ؛ ۸) رساله فی معرفة الابعاد بین المساکن ، رسالة کوتاهی است که بوزجانی در آن با دو روش متفاوت فاصلة شهر بغداد تا مکه را تعیین کرده است . از این رساله نسخه ای در مجموعة خطی به نام دستور المنجمین در پاریس نگهداری می شود (آقایانی چاوشی ، ص ۱۴۴). آقایانی چاوشی (آقایانی چاوشی،ص ۱۴۳ـ۱۵۵) این رساله را بررسی کرده و به پژوهش کندی دربارة این رساله ، با عنوان > «ابوالوفا فاصلة بغداد تا مکه را محاسبه می کند» < ، اشاره نموده است ؛ 9) رسالة فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک ، که نام کامل آن رسالة الی احمدبن علی بن السکر فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک من قوس النهار و ارتفاع نصف النهار و ارتفاع الوقت است (بوزجانی ، 1367، ص 1) و رساله ای است که بوزجانی در پاسخ سؤال احمدبن علی بن السکر برای تعیین اوقات روز از روی ارتفاع خورشید نوشته است . این رساله ، که نسخه ای از آن در هند وجود دارد، در مجموعة الرسائل المتفرقة فی الهیئة للمتقدمین و معاصری البیرونی در 1367 در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است و ن . نادر متن آن را از نظر ریاضی مورد بررسی قرار داده است ؛ 10) رسالة قوس قزح که سزگین نسخه ای از آن را، که در مصر است ، معرفی کرده است ؛ 11) جواب ابی الوفا محمدبن محمد البوزجانی عما سأله الفقیه ابوعلی بن حارث الحبوبی عن ایجاد مساحة المثلث بدلالة الاضلاع بدون معرفة الارتفاع . این رساله را به نام مساحة المثلث (جمیل رجب و ادوارد استوارت کندی ، ص 128) نیز معرفی کرده اند. روش بوزجانی در این رساله ، یعنی یافتن مساحت مثلث با استفاده از اضلاع آن بدون آنکه ارتفاعش در دست باشد، تکامل یافتة روش ایرن (هرون ) اسکندرانی (قرن اول میلادی ) است . کندی و موالدی (ادوارد استوارت کندی و مصطفی موالدی،ص 50 ـ53) محتویات این رساله را از نظر هندسی بررسی کرده اند؛ 12) رساله ای دربارة انواع عدد و نسبت که آن را با نامهای رساله فی النسب و التعریفات (قربانی ، 1365 ش ، ص 164) و رسالة فی الحساب (نسخة کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ش 6657) و رسالة فی الاصطلاحات الریاضیة (دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد، ج 2، ص 187) خوانده اند. این گمان قربانی (قربانی،1365 ش ، ص 164) که این رساله ممکن است جزئی از کتاب مایحتاج الیه الکتاب و العمّال من علم الحساب باشد، صحیح نیست ؛ 13) کتاب فی عمل المسطرة و البرکار و الکونیا . روزنفلد (ج 2، ص 179) و طوقان (طوقان ،ص 230) نسخه ای از آن را در قاهره معرفی کرده اند؛ 14)رساله ای در هندسه از بوزجانی متعلق به کتابخانة ظاهریه که در فهرست آن کتابخانه (دارالکتب الظاهریة ، ص 82) شرح مجسطی نامیده شده است . این کتاب در سیزده مقاله نوشته شده و با توجه به عناوین بابهای آن ، ارتباطی با مجسطی بطلمیوس یا بوزجانی ندارد.
منابع :
(۱) آستان قدس رضوی . کتابخانه ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج ۸ ، تألیف احمد گلچین معانی ، مشهد ۱۳۵۰ش ؛
(۲) جعفر آقایانی چاوشی ، «روش ابوالوفای بوزجانی برای محاسبة فاصلة بغداد تا مکة معظمه »، فرهنگ (ویژة تاریخ علم )،سال۹و۱۰،ش ۲۰ـ۲۱(زمستان ۱۳۷۵)؛
(۳) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، ج ۷، چاپ محمد یوسف ، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
(۴) ابن اکفانی ، کتاب ارشاد القاصد الی أسنی المقاصد ، مصر ۱۳۱۸/۱۹۰۰؛
(۵) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، قم ۱۳۶۴ش ؛
(۶) ابن عبری ، تاریخ مختصر الدول ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۷) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، تهران ۱۳۶۶ش ؛
(۸) ابن وردی ، تاریخ ابن الوردی ، قاهره ۱۲۸۵؛
(۹) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر ، قاهره ۱۳۲۵ـ۱۳۲۶/۱۹۰۷ـ ۱۹۰۸؛
(۱۰)علی بن محمد ابوحیان توحیدی ، رسائل ابی حیان توحیدی ، چاپ ابراهیم کیلانی ، ( دمشق ، بی تا. ) ؛
(۱۱) علی بن محمد ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة ، چاپ احمد امین و احمد زین ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(۱۲) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی ، الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة ، چاپ ادوارد زاخائو، لایپزیگ ۱۹۲۳؛
(۱۳) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، رسائل البیرونی : افراد المقال فی امر الظلال ، حیدرآباد دکن ۱۳۶۷/ ۱۹۴۸؛
(۱۴) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶؛
(۱۵) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن ، ترجمة احمد آرام ، تهران ۱۳۵۲ش ؛
(۱۶) ابونصر عراق ، رسائل ابی نصر منصوربن عراق الی البیرونی : القسی الفلکیة ، حیدرآباد دکن ۱۳۶۷؛
(۱۷) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج ۲، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛
(۱۸) محمد بن محمد بوزجانی ، رسالة فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک ، حیدرآباد ۱۳۶۷؛
(۱۹) محمد بن محمد بوزجانی، رسالة فی جمع اضلاع المربعات و المکعبات ، نسخه خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، ش ۱/۵۵۲۱؛
(۲۰) محمد بن محمد بوزجانی، «کتاب ابی الوفاء محمدبن محمد البوزجانی فی مایحتاج الیه الکتاب و العمال و غیرهم من علم الحساب »، در تاریخ علم الحساب العربی ، ج ۱، چاپ احمد سلیم سعیدان ، ( عمان ۱۹۷۱ ) ؛
(۲۱) محمد بن محمد بوزجانی، المجسطی ، نسخة خطی کتابخانة ملی فرانسه ، ش ۲۴۹۷؛
(۲۲) دارالکتب الظاهریة ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة : الریاضیات ، وضعه محمد صلاح عایدی ، دمشق ۱۳۹۳/۱۹۷۳؛
(۲۳) دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران ، ج ۲، تهران ۱۳۵۳ ش؛
(۲۴) دانشنامة ایران و اسلام ، زیرنظر احسان یارشاطر، ذیل «ابوالوفای بوزجانی » (از هاینریش سوتر)؛
(۲۵) جمیل رجب و ادوارد استوارت کندی ، «وصف مخطوطة الظاهریة (دمشق ) رقم ۴۸۷۱»، مجلة تاریخ العلوم العربیة ، ج ۵، ش ۱ و ۲ (۱۹۸۱)؛
(۲۶) زندگینامة علمی دانشوران ، زیرنظر احمد بیرشک ، تهران ۱۳۶۹ ش ـ ، ذیل «بوزجانی » (از آ. پ . یوشکه ویچ )؛
(۲۷) م .ر. صدیقی ، «ریاضیات و نجوم »، ترجمة احمد آرام در تاریخ فلسفه در اسلام ، به کوشش میان محمد شریف ، تهیه و گردآوری ترجمة فارسی زیرنظر نصرالله پورجوادی ، تهران ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش ؛
(۲۸) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج ۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۳۸۱/۱۹۶۲؛
(۲۹) قدری حافظ طوقان ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک ، بیروت ( تاریخ مقدمه ۱۹۶۳ ) ؛
(۳۰) ابوالقاسم قربانی ، تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی : تحریری نوین از بیرونی نامه ، تهران ۱۳۷۴ ش ؛
(۳۱) ابوالقاسم قربانی، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی : از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران ۱۳۶۵ ش ؛
(۳۲) ابوالقاسم قربانی و محمدعلی شیخان ، بوزجانی نامه : شرح احوال و آثار ریاضی ابوالوفا بوزجانی ریاضیدان و منجم بزرگ ایرانی ، تهران ۱۳۷۱ ش ؛
(۳۳) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء ، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ ۱۹۰۳؛
(۳۴) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱؛
(۳۵) چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(۳۶) جوئل کرمر، احیای فرهنگی در عهد آل بویه : انسان گرایی در عصر رنسانس اسلامی ، ترجمة محمد سعید حنایی کاشانی ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛
(۳۷) ادوارد استوارت کندی ، پژوهشی در زیجهای دورة اسلامی ، ترجمة محمد باقری ، تهران ۱۳۷۴ ش ؛
(۳۸) ادوارد استوارت کندی و مصطفی موالدی ، «ابوالوفاء البوزجانی و نظریة ایرن الاسکندرانی »، مجلة تاریخ العلوم العربیة ، ج ۳، ش ۱ (۱۹۷۹)؛
(۳۹) غلامحسین مصاحب ، حکیم عمرخیام به عنوان عالم جبر ، تهران ۱۳۳۹ ش ؛
(۴۰) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش ؛
(۴۱) کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی ، ترجمة احمد آرام ، تهران ?( ۱۳۴۹ ش ) ؛
(۴۲) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی ، کشف القناع عن اسرار شکل القطاع ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، ش ۵۳۹۱؛
(۴۳) ادوارد ون دایک ، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹؛
(۴۴) یحیی بن ابی منصور، الزیج المأمونی الممتحن ، چاپ عکسی از روی نسخة خطی کتابخانة اسکوریال ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛