ابو حمزه ثمالی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثُمالی ، ابوحمزه ثابت بن دینار ، مشهور به ابوحمزه ثمالی و ابن ابی صفیه ، راوی ، محدّث و مفسر امامی قرن دوم و از اصحاب امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم علیهم السلام . سال تولد وی دقیقاً معلوم نیست اما با توجه به اینکه از زاذان کِنْدی (متوفی ۸۲) روایت نقل کرده است ، باید پیش از ۸۲ به دنیا آمده باشد ( رجوع کنید به مِزّی ، ج ۴، ص ۳۵۸).
ابوحمزه اهل کوفه بود (عقیلی مکی ، سفر اول ، ص ۱۷۲؛ نجاشی ، ص ۱۱۵). آل مُهَلَّب او را از موالی خود می دانستند اما نجاشی (نجاشی ، ص ۱۱۵) این ادعا را رد کرده است . ابن بابویه (ابن بابویه، ۱۴۰۱، ج ۴، مشیخه ، ص ۳۶) او را از قبیله طی و تیره بنوثُعَل دانسته و دلیل شهرت ابوحمزه را به ثمالی سکونت وی در محله اقامت قبیله ثُماله از تیره اَزْد ذکر کرده است . ابوحمزه در کوفه با زیدبن علی مراوده داشته ( ابن طاووس ، ص ۱۴۰) و شاهد دعوت و شهادت او در کوفه بوده است (طوسی ، ۱۴۰۱، ج ۶، ص ۳۷). سه فرزند ابوحمزه ، یعنی حمزه و نوح و منصور، نیز در قیام زیدبن علی کشته شدند (نجاشی ، ص ۱۱۵).
سال وفات ابوحمزه ۱۵۰ ذکر شده است (ابن بابویه ، ۱۴۰۱؛ نجاشی ، ص ۱۱۵) اما به دلیل روایت حسن بن محبوب (حسن بن محبوب، ۱۴۹ـ۲۲۴) از او، تاریخ وفاتش باید بعد از ۱۵۰ باشد (کلینی ، ج ۱، ص ۸۸؛ کلینی ، ج ۱، ص ۳۶۸؛ کلینی ، ج ۲، ص ۸۱؛ کلینی ، ج ۲، ص ۱۸۸). در باب تاریخ وفات ابوحمزه اقوال دیگری هم وجود دارد که منشأ آنها تصحیفاتی است که در کتابهای حدیثی و رجالی رخ داده است (ابوحمزه ثمالی ، مقدمه حرزالدین ، ص ۱۷). یعقوبی (یعقوبی ، ج ۲، ص ۳۶۲ـ۳۶۳؛ یعقوبی ، ج ۲، ص ۳۹۰ـ۳۹۱) ابوحمزه را از فقهای کوفه شمرده است و کشی (ص ۲۰۲ـ۲۰۳) و نجاشی (ص ۱۱۵) در باب منزلت والای وی روایاتی نقل کرده اند. دو روایت در ذم ابوحمزه نیز در رجال کشی (کشی ، ص ۲۰۱) آمده است که از دیدگاه خوئی (خوئی ، ج ۳، ص ۳۸۹ـ۳۹۰) اشکالات سندی دارند. ابوحمزه شیوخ و راویان بسیاری دارد. مزّی (مزّی، ج ۴، ص ۳۵۸) و خوئی (خوئی، ج ۲۱، ص ۱۳۵) فهرستی آورده‌اند شامل کسانی که ثمالی از آنها روایت کرده و کسانی که از ثمالی حدیث نقل کرده اند. اگر چه غالباً اهل سنّت وی را قدح و تضعیف کرده‌اند ( ابن عدی ، ج ۲، ص ۵۲۰)، حاکم نیشابوری در المستدرک (حاکم نیشابوری، ج ۲، ص ۴۷۴؛ حاکم نیشابوری، ج ۴، ص ۲۲۲) از ابوحمزه حدیث نقل کرده و حکم به صحت آنها داده و در خطبه کتاب (حاکم نیشابوری، ج ۱، ص ۲ـ۳) به وثاقت جمیعِ راویانی که در طرق حدیثی او وارد شده اند، تصریح کرده است .
نجاشی (نجاشی، ص ۱۱۵ـ۱۱۶) از آثار ابوحمزه به تفسیرالقرآن ، کتاب النوادر و رسالة الحقوق عن علی بن الحسین علیه السلام اشاره کرده است ، طریق و متن متداول تفسیرِ ابوحمزه در میان امامیه ، به روایت ابوبکر محمدبن عمر جِعابی از ابوسهل عمروبن حمدان در محرّم ۳۰۷، از سلیمان بن اسحاق مُهَلَّبی است و سلیمان بن اسحاق در ۲۶۷ در بصره ، تفسیر ابوحمزه را از طریق عموی خود، ابوعمرو عبدربه مهلَّبی ، از ابوحمزه روایت کرده است (نجاشی ، ص ۱۱۵ـ۱۱۶). عبداللّه بن حمزه منصورباللّه (متوفی ۶۱۴) (بن حمزه، ص ۱۵۳ـ۱۵۴) ضمن اشاره به این طریق روایت تفسیر ابوحمزه ، به تفاوت متن این روایت با تحریری از تفسیر که میان اهل سنّت رواج داشته ، اشاره کرده و چند نقل از تحریری را که به روایت جعابی است ، آورده است . ظاهراً احمدبن محمد ثعلبی (متوفی ۴۲۷) که در تألیف تفسیر خود، الکشف والبیان ، از تفسیر ابوحمزه استفاده کرده (ثعلبی، ج ۱، ص ۸۲)، از همین تحریر بهره برده است ( سزگین ، ج ۱ جزء ۳، ص ۲۷۳). متن تفسیر ابوحمزه تا قرن ششم باقی بوده است . طبرسی در مجمع البیان (برای نمونه رجوع کنید به ج ۳، ۱۵۰، ۱۵۲) و ابن شهرآشوب (متوفی ۵۸۸) در مناقب آل ابی طالب ( ابن شهرآشوب، ج ۱، ص ۱۱؛ ابن شهرآشوب، ج ۱، ص ۷۰؛ ابن شهرآشوب، ج ۲، ص ۷۱؛ ابن شهرآشوب، ج ۳، ص ۶۱) از این تفسیر، روایاتی نقل کرده اند. عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین ، روایات منقول از ابوحمزه را ــ که صبغة تفسیری داشته یا در منابع به نقل آنها از تفسیر ابوحمزه اشاره شده ــ در کتابی با عنوان تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزة بن ثابت بن دینارالثمالی گردآوری کرده است (قم ۱۳۷۸ ش ). در تفسیر ابوحمزه ، بر خلاف تفاسیر مأثور دیگر، احادیث مرسل کمتری دیده می شود. ابوحمزه به اسباب نزول توجه داشته و ضمن توجه به فضائل اهل بیت علیهم السلام ، از شیوة تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و به اجتهاد و قرائت و لغت و نحو و نقل آرای مختلف در معنای آیات اهتمام ویژه داشته است ( مقدمه حرزالدین ، ص ۶۰ـ۶۶).
ابوحمزه از برخی امامان دعاهای متعددی تعلیم گرفته است ( کلینی ، ج ۲، ص ۵۴۰ ـ۵۴۱؛ کلینی ، ج ۲، ص ۵۵۶؛ کلینی ، ج ۲، ص ۵۶۸). شیخ طوسی در مصباح المتهجّد (طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۵۸۲ ـ۶۰۴)، به نقل از ابوحمزه ، دعایی از امام زین العابدین علیه السلام آورده است . این دعا که در سحرهای ماه رمضان خوانده می شود، به دعای ابوحمزة ثمالی مشهور است و شروحی نیز بر آن نوشته شده است ( آقابزرگ طهرانی ، ج ۱۳، ص ۲۴۶). این دعای نسبتاً طولانی مضامین اخلاقی و عرفانی والایی دارد و خواندن آن در بین شیعیان متداول است .
نجاشی (نجاشی، ص ۱۱۶) از دیگر آثار ثمالی ، به کتاب النوادر به روایت حسن بن محبوب از ابوحمزه اشاره کرده و طریق خود را در نقل این کتاب آورده است . شیخ طوسی (طوسی ، ۱۴۲۰، ص ۱۰۵) نیز در کنار کتابی به نام کتاب الزهد از کتاب النوادر سخن گفته و طریق خود را در روایتِ این دو کتاب به روایت حُمَیْدبن زیاد (متوفی ۳۱۰) از ابوجعفر محمدبن عیاش بن عیسی از ابوحمزه آورده است .
اثرِ دیگر ابوحمزه ، چنانکه گفته شد، رسالة الحقوق عن علی بن الحسین علیه السلام است . متن این رساله با تغییرات اندکی در دو تحریر، یکی به روایت ابن بابویه (ابن بابویه، ۱۳۶۲ ش ، ص ۳۶۸ـ ۳۷۵؛ ابن بابویه، ۱۴۰۱، ج ۲، ص ۳۷۶ـ۳۸۱) و دیگری به روایت ابن شُعْبَة حَرّانی (قرن چهارم )، در کتاب تحف العقول (حَرّانی ، ص ۲۵۵ـ۲۷۲) باقی مانده است . عباس علی موسوی متن این رساله را بر اساس متن تحف العقول با عنوان رسالة الحقوق (بیروت ۱۴۱۲) شرح کرده است .
عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین ، مجموعة روایات فقهی منقول از ابوحمزه را گرد آورده و بر اساس ابواب فقهی در کتاب مسند ابی حمزه ثابت بن دینارالثمالی (قم ۱۴۲۰) به چاپ رسانده است . در منابع ، در بین آثار ابوحمزه ، به تألیف مسند اشاره ای نشده و تنها شیخ طوسی (طوسی ، ۱۴۲۰، ص ۱۰۵) از تألیف اثری به نام کتاب یاد کرده که ظاهراً مقصود وی از این عنوان ، اصل • (یکی از اصول اربعمائه ) است . شیخ طوسی (طوسی ، ۱۴۲۰، ص ۱۵۰) دو طریق در روایت کتاب ( اصل ) ابوحمزه یاد کرده است : نخست به روایت جماعتی از عالمان امامیه از شیخ صدوق به روایت پدر صدوق و محمدبن حسن بن ولید (متوفی ۳۴۳) و موسی بن متوکل از سعدبن عبداللّه اشعری (متوفی ۲۹۹ یا ۳۰۱) و عبداللّه بن جعفر حِمْیَری از احمدبن محمدبن عیسی از حسن بن محبوب از ابوحمزه و دوم از طریق احمدبن عَبْدون (متوفی ۴۲۳)، از ابوطالب عبیداللّه بن احمد انباری (متوفی ۳۵۶)، از حمیدبن زیاد که وی نیز این کتاب را به روایت یونس بن علی عطار از ابوحمزه نقل کرده است . تشابه سندی این طریق با طریق کتابُ المِراح حسن بن محبوب دلالت دارد بر اینکه حسن بن محبوب روایاتی از این کتاب را در کتاب المراح خود نقل کرده است (طوسی ، ۱۴۲۰، ص ۱۲۳). شیخ طوسی (طوسی ، ۱۳۸۱، ص ۵۱۷؛ طوسی ، ۱۴۲۰، ص ۱۰۵) در شرح حال یونس بن علی عطار گفته است که حمیدبن زیاد، کتاب ابوحمزه را از طریق وی روایت کرده ، اما به نظر می رسد که این روایت با واسطه بوده ، زیرا عطار از جمله مشایخ حمیدبن زیاد بوده است (طوسی ، ۱۴۲۰، ص ۱۲۳؛ طوسی ، ۱۴۲۰، ص ۴۸۲) و به سبب اختلاف طبقة حدیثی ، وی نباید راوی مستقیم از ابوحمزه باشد.
________________________________________________
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة؛
(۲) ابن بابویه ، الامالی ، قم ۱۳۶۲ ش ؛
(۳) ابن بابویه ، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۴) ابن شعبه ، تحف العقول عن آل الرسول ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم ۱۳۶۳ ش ؛
(۵) ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی طالب ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ؛
(۶) ابن طاووس ، فرحة الغری فی تعیین قبرامیرالمؤمنین علی علیه السلام ، چاپ تحسین آل شبیب موسوی ، ( قم ) ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛
(۷) ابن عدیّ، الکامل فی ضعفاء الرجال ، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛
(۸) ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی ، تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزة ثابت بن دینار الثمالی ، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین ، قم ۱۳۷۸ ش ؛
(۹) احمدبن محمد ثعلبی ، الکشف والبیان ، المعروف تفسیرالثعلبی ، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۱۰) محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری ، المستدرک علی الصحیحین ، بیروت : دارالمعرفه ؛
(۱۱) سید ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث ؛
(۱۲) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۱۳) طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛
(۱۴) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
(۱۵) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم؛
(۱۶) محمدبن حسن طوسی ، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی ، قم ۱۴۲۰؛
(۱۷) محمدبن حسن طوسی ، مصباح المتهجّد ، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۱۸) محمدبن عمرو عقیلی مکی ، کتاب الضعفاء الکبیر ، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی ، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۱۹) محمد بن یعقوب کلینی، الاصول من الکافی ؛
(۲۰) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی ، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال ، چاپ بشار عواد معروف ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
(۲۱) عبداللّه بن حمزه منصور باللّه ، العقد الثمین فی تبیین احکام الائمة الهادین ، نسخه عکسی کتابخانه مرکز احیای میراث اسلامی قم ، ش ۲۰؛
(۲۲) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم ۱۴۰۷؛
(۲۳) یعقوبی ، تاریخ ؛
(۲۴) محمدبن عمرکشی ، اختیار معرفة الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد ۱۳۴۸ ش ؛
