• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابو مسلم رازی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بومُسْلِمِ رازی (مق‌ ح ۴۸۸ق/۱۰۹۵م)، از بزرگان ری در عهد سلجوقیان که مقارن وزارت نظام الملک طوسی (۴۵۱- ۴۵۸ق/۱۰۵۹-۱۰۶۶م) می‌زیسته، و از او با عنوان «رئیس‌ ری» یاد شده است.


آنچه از سوابق خانوادگی بومسلم می‌دانیم، به یکی از قصاید معزی، امیرالشعراء دربار سنجر مربوط می‌شود؛ معزی در یکی از ابیات این قصیده از بومسلم با عنوان «سروشیار» یادکرده است،
[۱] معزی، محمد، دیوان، ج۱، ص۲۱۲، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۸ش.
اما دربارۀ این عنوان نکته‌ای در مآخذ موجود دیده نمی‌شود. به هرحال، گویا بومسلم از خاندان پرنفوذی در ری برخاسته بود، زیرا با آن‌که در نوخاستگی پدر خویش را از دست داد،
[۲] معزی، محمد، دیوان، ج۱، ص۲۱۲، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۸ش.
بعدها از چندان اهمیتی برخوردارشد که به مقام «ریاست ری» و خویشاوندی با وزیر قدرتمندی چون خواجه نظام‌الملک دست‌ یافت.
[۳] ابن اثیر، علی، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۳۱۶.    
[۴] منجم باشی، احمد، جامع‌الدول، ج۱، ص۴۷۳، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز.
[۵] Daftary، F، ج۱، ص۳۳۹، The Ismāilis: Their History and Doctrines، Cambridge، ۱۹۹۰.
[۶] کانپوری، عبدالرزاق، زندگانی ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق طوسی یا خواجه نظام الملک، ج۱، ص۱۶۶، ترجمۀ مصطفی طباطبایی، ۱۳۵۰ش.


در یکی از کهن‌ترین مآخذ از بومسلم با القاب «استاد» و «ثقة الملک» یاد شده است
[۷] قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۳، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۵۸ش.
که هر دو لقب می‌تواند اشاره‌ای به منزلت اجتماعی او باشد.

در منابع نام بومسلم نخستین بار در شرح وقایع مربوط به دستگیری حسن صباح ذکر شده است. در این زمان که بومسلم ریاست ری داشت، فعالیت شبکه‌های پنهانی دعوت اسماعیلیان ایران در این شهر گسترش یافته، و حسن صباح نیز خود در این نواحی اقامت گزیده‌ بود. گرچه زمان وقایع یادشده در مآخذ موجود‌ به‌ طور دقیق معین نشده، اما می‌دانیم که حسن صباح دست‌کم تا ۴۶۷ق/۱۰۷۵م در ری بوده است.
[۸] رشیدالدین فضل الله، تاریخ فرقۀ رفیقان و اسماعیلیان الموت، ص۴، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۳۷ش.
[۹] ابوالقاسم کاشانی، عبدالله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۳۸، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۱۰] حافظ ابرو، عبدالله، مجمع التواریخ السلطانیه، ج۱، ص۱۹۲، به کوشش محمدمدرسی زنجانی، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۱۱] Daftary، F، ج۱، ص۳۳۷، The Ismāilis: Their History and Doctrines، Cambridge، ۱۹۹۰.
نظام‌الملک که از فعالیت‌های حسن‌صباح و رفت‌ و آمد داعیان اسماعیلی مصر به نزد او آگاهی داشت، بومسلم را به دستگیری حسن صباح فرمان داد و بومسلم، گر چه در طلب وی از هیچ تلاشی فروگذار نکرد، اما چون حسن از ری گریخت، نتوانست او را دستگیر کند
[۱۲] جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، ج۳، ص۱۹۳، به کوشش محمدقزوینی، لیدن، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷م.
[۱۳] ابوالقاسم کاشانی، عبدالله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۳۸_ ۱۳۹، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۱۴] رشیدالدین فضل الله، قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و…، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و محمدمدرسی زنجانی، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۱۵] منجم باشی، احمد، جامع‌الدول، ج۱، ص۴۷۳، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز.
تا ۴۸۳ق/۱۰۹۰م که حسن صباح مخفیانه وارد قلعۀ الموت شد
[۱۶] رشیدالدین فضل الله، قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و…، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و محمدمدرسی زنجانی، تهران، ۱۳۵۶ش.
، احتمالاً بومسلم همچنان در پی او بود.
در۴۸۵ق/۱۰۹۲م که برکیارق به سلطنت نشست،
[۱۷] ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱۶، ص۳۰۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.    
بومسلم نخستین کسی بود که در ری تاج بر بالای سرش بیاویخت.
[۱۸] ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، ج۱، ص۳۵، به کوشش اسماعیل افشار، تهران، ۱۳۳۲ش.
[۱۹] راوندی، محمد، راحة الصدور، ص۱۴۰_۱۴۱، به کوشش محمد اقبال، تهران، ۱۳۳۳ش.
[۲۰] رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، ج۲، ص۳۰۲، به کوشش احمدآتش، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۲۱] شبانکاره‌ای، محمد، مجمع الانساب، ج۱، ص۱۰۶، به کوشش‌هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۳ش.


فعالیت‌های ضد اسماعیلی بومسلم احتمالاً با شدت ادامه یافت؛ بنابراین، اسماعیلیان حضور او را تاب نیاوردند، و بومسلم در ۴۸۸ق/۱۰۹۵م به دست یکی از فدائیان اسماعیلی به نام خداداد رازی به قتل رسید.
[۲۲] ابوالقاسم کاشانی، عبدالله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۲۳] حافظ ابرو، عبدالله، مجمع التواریخ السلطانیه، ج۱، ص۲۲۳، به کوشش محمدمدرسی زنجانی، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۲۴] خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، ج۲، ص۴۶۷، به کوششش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۲۵] Daftary، F، ج۱، ص۳۳۹، The Ismāilis: Their History and Doctrines، Cambridge، ۱۹۹۰.
اقبال آشتیانی تاریخ قتل بومسلم را در ۴۹۴ق/۱۱۰۱م آورده است
[۲۶] اقبال آشتیانی، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، ج۱، ص۸۲، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و یحیی ذکاء، تهران، ۱۳۳۸ش.
که درست به نظر نمی‌رسد، زیرا اولاً در هیچ مآخذ دیگری به این تاریخ اشاره نشده، و ثانیاً ابن اثیر
[۲۷] ابن اثیر، علی، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۳۱۶.    
ـ یکی از منابع اقبال ـ در ذیل این تاریخ تنها به بومسلم اشاره کرده، و از ماجرای قتل او به دست فدایی اسماعیلی سخنی به میان نیاورده است. با این همه، از گزارش بنداری در زیدة النصره برمی‌آید
[۲۸] بنداری اصفهانی، فتح، زبدة النصرة، ج۱، ص۸۵-۸۶، قاهره، ۱۹۴۷م.
که شاید بومسلم رازی تا دورۀ وزارت سعدالملک آبی (۴۸۸-۵۰۰ق) نیز حیات داشته است.

(۱) ابن اثیر، علی، الکامل فی التاریخ.
(۲) ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
(۳) ابوالقاسم کاشانی، عبدالله، زبدة التواریخ، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۴) اقبال آشتیانی، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و یحیی ذکاء، تهران، ۱۳۳۸ش.
(۵) بنداری اصفهانی، فتح، زبدة النصرة، قاهره، ۱۹۴۷م.
(۶) جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمدقزوینی، لیدن، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷م.
(۷) حافظ ابرو، عبدالله، مجمع التواریخ السلطانیه، به کوشش محمدمدرسی زنجانی، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۸) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوششش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۹) راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمد اقبال، تهران، ۱۳۳۳ش.
(۱۰) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش احمدآتش، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۱۱) رشیدالدین فضل الله، تاریخ فرقۀ رفیقان و اسماعیلیان الموت، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۱۲) رشیدالدین فضل الله، قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و…، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و محمدمدرسی زنجانی، تهران، ۱۳۵۶ش.
(۱۳) شبانکاره‌ای، محمد، مجمع الانساب، به کوشش‌هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۴) ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، به کوشش اسماعیل افشار، تهران، ۱۳۳۲ش.
(۱۵) قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۵۸ش.
(۱۶) کانپوری، عبدالرزاق، زندگانی ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق طوسی یا خواجه نظام الملک، ترجمۀ مصطفی طباطبایی، ۱۳۵۰ش.
(۱۷) معزی، محمد دیوان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۸ش.
(۱۸) منجم باشی، احمد، جامع‌الدول، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز.
(۱۹) Daftary، F، The Ismāilis: Their History and Doctrines، Cambridge، ۱۹۹۰.


۱. ↑ معزی، محمد، دیوان، ج۱، ص۲۱۲، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۸ش.
۲. ↑ معزی، محمد، دیوان، ج۱، ص۲۱۲، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۸ش.
۳. ↑ ابن اثیر، علی، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۳۱۶.    
۴. ↑ منجم باشی، احمد، جامع‌الدول، ج۱، ص۴۷۳، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز.
۵. ↑ Daftary، F، ج۱، ص۳۳۹، The Ismāilis: Their History and Doctrines، Cambridge، ۱۹۹۰.
۶. ↑ کانپوری، عبدالرزاق، زندگانی ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق طوسی یا خواجه نظام الملک، ج۱، ص۱۶۶، ترجمۀ مصطفی طباطبایی، ۱۳۵۰ش.
۷. ↑ قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۳، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۵۸ش.
۸. ↑ رشیدالدین فضل الله، تاریخ فرقۀ رفیقان و اسماعیلیان الموت، ص۴، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۹. ↑ ابوالقاسم کاشانی، عبدالله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۳۸، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ۱۳۶۶ش.
۱۰. ↑ حافظ ابرو، عبدالله، مجمع التواریخ السلطانیه، ج۱، ص۱۹۲، به کوشش محمدمدرسی زنجانی، تهران، ۱۳۶۴ش.
۱۱. ↑ Daftary، F، ج۱، ص۳۳۷، The Ismāilis: Their History and Doctrines، Cambridge، ۱۹۹۰.
۱۲. ↑ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، ج۳، ص۱۹۳، به کوشش محمدقزوینی، لیدن، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷م.
۱۳. ↑ ابوالقاسم کاشانی، عبدالله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۳۸_ ۱۳۹، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ۱۳۶۶ش.
۱۴. ↑ رشیدالدین فضل الله، قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و…، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و محمدمدرسی زنجانی، تهران، ۱۳۵۶ش.
۱۵. ↑ منجم باشی، احمد، جامع‌الدول، ج۱، ص۴۷۳، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز.
۱۶. ↑ رشیدالدین فضل الله، قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و…، ج۱، ص۱۰۴، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و محمدمدرسی زنجانی، تهران، ۱۳۵۶ش.
۱۷. ↑ ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، ج۱۶، ص۳۰۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.    
۱۸. ↑ ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، ج۱، ص۳۵، به کوشش اسماعیل افشار، تهران، ۱۳۳۲ش.
۱۹. ↑ راوندی، محمد، راحة الصدور، ص۱۴۰_۱۴۱، به کوشش محمد اقبال، تهران، ۱۳۳۳ش.
۲۰. ↑ رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، ج۲، ص۳۰۲، به کوشش احمدآتش، تهران، ۱۳۶۲ش.
۲۱. ↑ شبانکاره‌ای، محمد، مجمع الانساب، ج۱، ص۱۰۶، به کوشش‌هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۳ش.
۲۲. ↑ ابوالقاسم کاشانی، عبدالله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ۱۳۶۶ش.
۲۳. ↑ حافظ ابرو، عبدالله، مجمع التواریخ السلطانیه، ج۱، ص۲۲۳، به کوشش محمدمدرسی زنجانی، تهران، ۱۳۶۴ش.
۲۴. ↑ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، ج۲، ص۴۶۷، به کوششش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
۲۵. ↑ Daftary، F، ج۱، ص۳۳۹، The Ismāilis: Their History and Doctrines، Cambridge، ۱۹۹۰.
۲۶. ↑ اقبال آشتیانی، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، ج۱، ص۸۲، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و یحیی ذکاء، تهران، ۱۳۳۸ش.
۲۷. ↑ ابن اثیر، علی، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۳۱۶.    
۲۸. ↑ بنداری اصفهانی، فتح، زبدة النصرة، ج۱، ص۸۵-۸۶، قاهره، ۱۹۴۷م.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۵۱۸۶.    



جعبه ابزار