ابوالحسن ابن‌زیاد (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ زیاد، ابوالحسن على بن زیاد تونسى (د ۱۸۳ق/۷۹۹م)، فقیه و محدث مالكى. برخى اصل او را عجمى شمرده‌اند (ابوالعرب، ص ۲۲۲) و به گفته برخى عرب و از قبیله «عبس» بوده است. (قاضى عیاض، ج ۱، ص۳۲۶) ابوالحسن در طرابلس مغرب زاده شد و در تونس سكنى گزید. (ابوالعرب، ص ۲۲۲؛ ابن‌عبدالبر، ص ۶۰) نخست در افریقیه از خالد بن ابى عمران استماع كرد و سپس برای فراگیری دانش به حجاز و عراق سفر نمود (مالكى، ج ۱، ص۱۵۸؛ قاضى عیاض، ج ۱، ص۳۲۶) و از مالك بن انس، سفیان ثوری، لیث بن سعد و ابن لُهَیعه و دیگران دانش آموخت (ابوالعرب، ص۲۲۰) تاریخ بازگشت وی به افریقیه و مغرب روشن نیست، اما نوشته‌اند كه وی نخستین كسى است كه جامع سفیان ثوری و موطأ مالك را به مغرب برد و به تفسیر نظارت مالك و شرح مبانى مذهب او پرداخت. (مالكى، ج ۱، ص۱۵۸؛ قاضى عیاض، ج۱، ص۵۴) قاضى عیاض نیز اشاره كرده كه مذهب غالب در افریقیه مذهب كوفیان بود تا اینكه على بن زیاد و برخى دیگر از عالمان آن دیار به مذهب مالك گرویدند و در نتیجه این مذهب در آنجا شیوع یافت. (قاضى عیاض، ج۱، ص۵۴) شخصیت علمى ابوالحسن و مقام وی را بزرگان و عالمان مغرب ستوده و او را فردی امین و موثّق دانسته‌اند. گفته شده كه سحنون او را از همه عالمان آن دیار برتر مى‌دانست. (ابوالعرب، ص ۲۲۰؛ ابوالعرب، ص ۲۲۲) او در موارد اختلاف، مرجع عالمان مغرب بوده است. (مالكى، ج ۱، ص۱۵۸) افراد صاحب نامى از وی حدیث شنیده و دانش آموخته‌اند كه از آنان بهلول بن راشد، سحنون بن سعید، شجره بن عیسى واسد بن فرات قابل ذكرند. (ابوالعرب، ص ۲۲۰؛ ابواسحاق شیرازی، ص ۱۵۲؛ قاضى عیاض، ج ۲، ص۴۶۵؛ قاضى عیاض، ج ۲، ص ۵۸۷؛ دباغ، ج ۱، ص۲۷۵) ابوالحسن به رغم مقام و موقعیت علمى و اجتماعى كه داشته است، هیچ‌گاه مقام و منصبى را نپذیرفت و هنگامى كه روح بن حاتم امیر افریقیه او را برای تصدی قضا به نزد خود فراخواند، از پذیرش آن سر باز زد. (ابوالعرب، ص ۲۲۱-۲۲۲) همچنین آنگاه كه امیر تونس و نماینده خلیفه او را برای مشورت در امر قضا و تشخیص صلاحیت كسانى كه مى‌توانند این منصب را احراز كنند، به نزد خود خواستند، ابوالحسن از همكاری امتناع كرد. (مالكى، ج۱، ص۱۶۰)
ابوالحسن ۵ سال پس از مرگ استاد خود مالك بن انس در تونس درگذشت (ابواسحاق شیرازی، ص ۱۵۲؛ ابن ابى الضیاف، ص ۱۲۵) و مقبره او در آنجا هم اكنون زیارتگاه است.
مهم‌ترین اثر ابوالحسن روایت او از موطأ مالك است كه اكنون بخشى از آن باقى مانده و همین بخش موجود با روایت یحیى بن یحیى لیثى كه معروف‌ترین روایات موطأ است، اختلافات بسیاری دارد. احتمال داده شده است كه این اختلافات ناشى از اختلاف زمان روایت آنها از مالك بن انس باشد. (نیفر، ص۶۴) كتاب موطأ به روایت یحیى بن یحیى در بخشهای الضّحایا، الذّبائح، الصّید و العقیقه با قطعه موجود از روایت ابن زیاد نزدیك است. اختلاف بین این دو بیشتر در انتخاب عناوین، تقدیم و تأخیر عناوین و روایات، زیادت و نقصان برخى احادیث و اقوال و گاه اختلاف در محتوای روایات است. ابن زیاد در روایت خود از موطأ مالك صرفاً به نقل اقوال مالك اكتفا نكرده، بلكه در چندین مورد اجتهاد خویش را نیز بیان داشته و برخلاف نظر مالك و موافق با دیگر مذاهب اهل سنت نظر داده است. (موطأ الامام مالك، ص ۱۴۷- ۱۴۸؛ موطأ الامام مالك، ص ۱۵۰؛ موطأ الامام مالك، ص ۱۹۷؛ موطأ الامام مالك، ص۲۲۱) موطأ روایت ابن زیاد به كوشش محمد شاذلى نیفر نخست در تونس و سپس چندین بار در بیروت به چاپ رسیده كه آخرین آن در ۱۹۸۴م بوده است.
ابواسحاق شیرازی كتاب خیر من زنته را نیز به وی نسبت داده است. (ابواسحاق شیرازی، ص ۱۵۲؛ قاضى عیاض، ج ۱، ص۳۲۶-۳۲۷)
فهرست منابع:
(۱)احمد بن ابى الضیاف، اتحاف اهل الزمان، تونس، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م؛
(۲)ابوالحسن على بن زیاد، موطأ الامام مالك، به كوشش محمد شاذلى نیفر، بیروت، ۱۹۸۴م؛
(۳)یوسف ابن‌عبدالبر، الانتقاء، بیروت، دارالكتب العلمیه؛
(۴)ابراهیم ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، به‌كوشش احسان‌عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م؛
(۵)محمد ابوالعرب، طبقات علماء افریقیه و تونس، به كوشش على شایى و نعیم حسن یافى، تونس، ۱۹۸۵م؛
(۶)عبدالرحمن دباغ، معالم الایمان فى معرفة اهل القیروان، تكمیل و تعلیق ابوالقاسم تنوخى، به كوشش ابراهیم شبوح، قاهره، ۱۹۶۸م؛
(۷)قاضى عیاض، ترتیب المدارك، به كوشش احمد بكیر محمود، بیروت، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م؛
(۸)مالك بن انس، الموطأ، روایت یحیى بن یحیى لیثى، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقى، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م؛
(۹)عبدالله مالكى، ریاض النفوس، به كوشش حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۱م؛
(۱۰)محمد شاذلى نیفر، مقدمه بر موطأ (ابن زیاد در همین مآخذ).
