ابوالحسن ایبوردی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَبوالْحَسَنِ اَبيوَرْدی،علی بن احمد،معروف به دانشمند(۹۳۶-۹۶۶ق/۱۵۳۰-۱۵۵۹م)،متكلم و فقيه امامی و آشنا به علوم رياضی بود. در برخی منابع به او نسبت«قائنی»نيز داده شده است( كركی، ص۱۷۵؛ افندی، ج۵، ص۴۳۵۰).هيچ يك از منابع معتبر به تاريخ تولد او تصريح نكردهاند،اما با توجه به نوشته قمی(قمی، ج۱، ص۴۰۴)كه درگذشت او را در ۹۶۶ق در ۳۰سالگی دانسته است،میتوان زمان تولد او را به دست آورد.پدرش مولانا احمد كه از عالمان زمان خويش بود،نخست در بخارا به طريقت صوفيان پيوست،سپس به ايران بازگشت و در كاشان اقامت گزيد و به تدريس پرداخت(رازی، ج۲، ص۳۰). حواشی بر برخی كتابهای منطق مانند شرح شمسيه و شرح مطالع از آثار او به شمار میرود(افندی، ج۵، ص۴۳۷).ابوالحسن نزد پدر خويش در همين شهر به دوران حكومت خان ميرزا،پسر معصوم بيگ صفوی،پرورش يافت(قمی، ج۲، ص۴۰۴-۴۰۵).اگرچه برخی او را ساكن مشهد دانستهاند(بغدادی، ج۱، ص۲۴)،ولی مسلم است كه بيشترين ايام عمر خود را در كاشان سپری كرده و از همين رو به كاشانی شهرت داشته است(قمی، ج۲، ص۴۰۴-۴۰۵؛ افندی، ج۵، ص۴۳۵).
ابوالحسن كه از هوشی سرشار و حافظهای قوی برخوردار بود،به زودی دانشهای متداول زمان را فرا گرفت و به طوری كه گفته شد،به چنان مقام و پايه علمی رسيد كه كس را يارای مباحثه با او نبود(روملو، ص۴۱۰).در ۱۴سالگی شرح تجريد و در ۲۰سالگی مجسطی را تدريس میكرد(رازی، ج۲، ص۳۲)و روملو شرح تجريد را از او آموخت(روملو، ص۴۱۱).وی با محفوظات وسيعی كه داشت به تصحيح و استنساخ كتب حديث و رجال نيز میپرداخت،چنانكه نسخهای كامل از دوره كتاب تهذيب را با خط خود تحرير نمود(قمی، ج۱، ص۴۰۴).كركی(كركی، ص۱۷۵)از روايت آثار ابوالحسن توسط حبيب الله بن علی طوسی از پدرش و عبدالعالی كركی از مؤلف ياد كرده است(آقابزرگ تهرانی، ص۵۶).ابوالحسن در جوانی وفات يافت و پيكرش در دارالارشاد اردبيل به خاك سپرده شد.محتشم كاشانی-شاعر معروف سده ۱۰ق-در رثای او شعری سروده و ماه تاريخ فوتش را«ماه اوج فضل»آورده كه با ۹۶۶ق برابر است(قمی، ج۱، ص۴۰۵).
آثار:از ابوالحسن تأليفات چندی برجای مانده كه نسخ خطی آنها در كتابخانهها موجود است:
۱. اثبات الواجب و صفاته يا اثبات واجب الوجود،به زبان عربی كه به نوشته افندی(افندی، ج۵، ص۴۳۶)تأليف آن را در ۹۶۳ق در سبزوار به انجام رسانده است.نسخ خطی آن در كتابخانه دانشگاه تهران،كتابخانه ملی و مجلس شورا(دانشپژوه،ج۱، ص۳۸۸-۳۸۹)محفوظ است؛
۲. بيان ديات و قصاص،رسالهای است مختصر به زبان فارسی در مقدار ديات و احكام آن(افندی، ج۵، ص۴۳۶)كه نسخه آن در دانشگاه تهران موجود است؛
۳. رسالهای در حل اشكالِ شكل پانزدهم از مقاله سوم اقليدس به زبان عربی(رازی، ج۲، ص۳۱-۳۲)كه نسخههای آن در كتابخانه مجلس شورا يافت ميشود؛
۴. روض الجنان،در حكمت طبيعی به زبان عربی ، اين اثر به پنج حديقه و هر حديقه به چندين روضه تقسيم شده است و گزيدهای از آن،الحسنی فی الحكمة الطبيعيه نام دارد(افندی، ج۵، ص۴۳۶).نسخههای متعدد از روض الجنان در كتابخانههای مختلف موجود است(آستان قدس، ج۴، ص۴۳۰؛ آستان قدس، ج۳، ص۱۵۶ ؛ آستان قدس، ج۱۱، ص۱۶۴؛ دانشپژوه، فهرست كتابخانه، ج۵، ص۸۸).از گزيده الحسنی نيز نسخههايی در كتابخانه مجلس شورا و دانشگاه تهران میتوان يافت؛
۵. شرح الفرائض النصيريه،شرحی است به عربی بر رساله فرائض خواجه نصيرالدين طوسی در مسائل ارث كه نسخ آن در كتابخانهها موجود است (آستان، ج۵، ص۴۵۸؛ فاضل، ص۱۶۳)؛
۶. وجيزة لحل بعض من صفات الاشكالات الواردة علی الحركه(دانشپژوه، فهرست كتابها، ج۱، ص۳۸۹).
از آثار يافت نشده اوست:
۱. رسالهای در اصول دين به نام يكی از دختران شاه طهماسب صفوی،به زبان فارسی كه تأليف آن در ۹۶۴ق به پايان رسيده است . (افندی، ج۵، ص۴۳۶؛ قمی، ج۱، ص۴۰۴)؛
۲. شوراق در كلام(روملو، ص۴۱۱)؛
۳. مشارق و مرآﺓالافلاك در رياضيات(رازی، ج۲، ص۳۲).
فهرست منابع:
(۱) آستان قدس، فهرست؛
(۲) آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلامالشيعه، قرن ۱۰، به كوشش علینقی منزوی، تهران، ۱۳۶۶ ش؛
(۳) افندی، عبدالله، رياضیالعلماء، به كوشش احمد حسينی، قم، ۱۴۰۱ق؛
(۴) بغدادی، ايضاح المکنون؛
(۵) دانشپژوه، محمدتقی و بهاءالدين علمی انواری، فهرست كتابهای خطی كتابخانه مجلس سنا، تهران، ۱۳۵۹ش؛
(۶) دانشپژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست كتابخانه سپهسالار، تهران، ۱۳۵۶ش؛
(۷) رازی، اميناحمد، هفتاقليم، به كوشش جواد فاضل، تهران، علمی؛
(۸) روملو، حسنبيك، احسنالتواريخ، به كوشش چارلز، ن. سدن، بارودا، ۱۹۳۱م؛
(۹) فاضل، محمود، فهرست نسخههای خطی كتابخانه دانشكده ادبيات، مشهد، ۱۳۵۴ش؛
(۱۰) قمی، احمد، خلاصةالتواريخ، به كوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ش؛
(۱۱) كركی، حسين بن حيدر، «فائده»، همراه بحارالانوار مجلسی، بيروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛