ابوالشیخ اصفهانی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابوالشِّيْخِ اِصْفَهانی، ابو محمد عبدالله بن محمد بن جعفر بن حيان (۲۷۴ ـ آخر محرم ۳۶۹ ق/۸۸۷ ـ ۲۷ اوت ۹۷۹ م)، محدث مورخ نامی اصفهان بود. وی را با انتساب به جدش، حيانی نيز خوانده‌اند (سمعانی، الانساب، ج۴، ص۳۲۲). برخی او را ابن‌حیان نيز خوانده‌اند (منذری، ج۱، ص۵۳۹) كه ظاهراً تصحيف ابن‌حيان بوده است. ابوالشيخ در خاندانی اهل علم و آشنا به حديث تولد و رشد يافت. وی پس از آموزش‌های مقدماتی در اصفهان، برای استماع حديث به شهرهای مختلف: بصره، بغداد، موصل، مكه و مدينه سفر كرد و نزد مشايخ بسياری به فراگيری دانش پرداخت (ذهبی، العبر، ج۲، ص۳۵۸). وی در طبقه ۱۰ و ۱۱ طبقات المحدثين، شمار بسياری از مشايخ نام آور وی می‌توان ابن‌ابی داوود سجستانی (ابوالشيخ اصفهانی، الامثال، ج۱، ص۳۲)، ابوالقاسم بغوی، ابن‌ابی حاتم رازی، ابوبكر جعفر بن محمد فريابی (ابوالشيخ اصفهانی، طبقات، ج۱،ص۱۹۴؛ ابوالشيخ اصفهانی، طبقات، ج۱،ص۳۵۶؛ ابوالشيخ اصفهانی، طبقات، ج۲، ص۲۱۹)، ابويعلی موصلی (ابوالشيخ اصفهانی، اخلاق النبی، ص۳۰؛ ابوالشيخ اصفهانی، اخلاق النبی، ص۸۷)، ابوبكر بزّاز، محمد بن يحيی ابن‌منده و ابوالحسن ابن شنبوذ (ابوالشيخ اصفهانی، طبقات، عكسی، ص۲۱۶؛ ابوالشيخ اصفهانی، طبقات، عكسی، ص۲۲۹؛ ابوالشيخ اصفهانی، طبقات، عكسی، ص۲۹۹) را برشمرد (ذهبی، سير، ج۶، ص۲۷۷). در ميان شاگردان و روايان ابوالشيخ نيز افراد مشهوری به چشم می‌خوردند، از جمله: ابونعيم اصفهانی (ابونعيم، ج۱، ص۲۸۰؛ ابونعيم، ج۱، ص۳۳۵)، ابوسعد مالينی، محمد بن اسحاق ابن منده، ابن‌مردويه و نيز نواده‌اش محمد بن عبدالرزاق بن ابی الشيخ (ذهبی، سیر، ج۱۶، ص۲۷۷ـ ۲۷۸). رجال شناسانی چون ابونعيم اصفهانی (ابونعيم اصفهانی، ج۲، ص۹۰) و سمعانی (سمعانی، الانساب، ج۴، ص۳۲۲) وی را ثقه دانسته‌اند. تنها ابواحمد عسال اصفهانی به دليلی كه دانسته نيست، وی را تضعيف كرده است (ابوالمظفر، ص۱۲۶). ابوالشيخ در فقه، تفسير و نيز قرائت تبحر داشت (ابن‌جزری، ج۱، ص۴۴۷).
آثار:
الف ـ چاپی:
۱. اخلاق النبی و آدابه، كه چندين بار از جمله در قاهره، به كوشش ابوالفضل عبدالله صديق ـ۱۹۵۹ م) و در بيروت به كوشش جميلی (۱۴۰۶ ق/ ۱۹۸۶ م) به چاپ رسيده است؛
۲. الامثال فی الحديث النبوی، كه در بمبئی (۱۴۰۲ ق/ ۱۹۸۲ م) چاپ شده است؛
۳. طبقات المحدثين باصبهان و الواردين عليها، كه مهم‌ترين اثر اوست. اين كتاب يك بار به صورت ناقص با مقدمه‌ای مفصل به كوشش عبدالغفور در ۲ جلد در بيروت (۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸ ق/ ۱۹۸۷ـ ۱۹۸۸ م) و بار ديگر به طور كامل در ۲ مجلد به كوشش عبدالغفار سليمان بنداری و كسروی حسن در همانجا (۱۴۰۹ ق/ ۱۹۸۹ م) منتشر شده است. ابوالشيخ در اين كتاب طبقات محدثان را به ۱۱ فصل تقسيم كرده كه طبقه‌های ۱۰ و۱۱ آن را بدون تفكيك آورده است و شامل معاصران وی می‌شود (ابوالشيخ اصفهانی، طبقات، عكسی، ص۲۰۹).
ب ـ خطی: برخی از آثار خطی موجود ابوالشيخ عبارتند از :
۱. ذكر القران ، كه چندين نسخه از آن دركتابخانه‌های ظاهريه دمشق (ظاهريه، ص۱۶۶) و دارالكتب مصر نگهداری می‌شود.
۲. العظمه، از اين اثر نسخه‌هایی در كتابخانه‌های ملی پاريس، (كوپريلی، ج۲، ص۴۷۴)، دارالكتب مصر (خديويه، ج۶، ص۱۷۸)، ظاهريه (ظاهريه، ص۱۶۶ ـ ۱۶۷) و جز آن‌ها موجود است. نيز در كتابخانه برلين (آلوارت، شم ۶۱۵۹) اثری با عنوان المنتقی من كتاب العظمه لابن‌حبان وجود دارد.
۳. الفوائد، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانه ظاهريه نگهداری می‌شود (ظاهريه، ص۱۶۷).
۴. النوادر و النيف، كه نسخه‌ای از آن در دارالكتب مصر موجود است. نيز پاره‌ای اجزاء روایی ابوالشيخ در كتابخانه ظاهريه موجود است (ظاهريه، ص۱۶۵ ـ ۱۶۶). همچنين وی دارای تفسيری بوده كه مورد استفاده كسانی چون سيوطی در الدر المنثور (سيوطی، ج۱، ص۸۶_۸۷) قرار گرفته و ظاهراً مفقود شده است (ابونعيم، ج۲، ص۹۰؛ سمعانی، التحبير، ج۱، ص۱۶۰_۱۶۱؛ سمعانی، التحبير، ج۱، ص۱۶۴؛ سمعانی، التحبير، ج۱، ص۱۹۰؛ سمعانی، التحبير، ج۱، ص۳۵۱؛ سمعانی، التحبير، ج۱، ص۴۵۶).
گفتنی است كه ابوالشيخ در نوشته‌های خود جا به جا به نقل عبارات فارسی پرداخته (طبقات، ج۱، ص۱۵۰؛ طبقات، ج۱، ص۱۷۴؛ طبقات، ج۲، ص۲۵؛ طبقات، ج۲، ص۲۴۵) كه حائز اهميت است.
فهرست منابع:
(۱) ابن‌جزری، محمد بن محمد، غاية النهایه، به كوشش گ. برگشتر سر، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲ م؛
(۲) ابوالشيخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، اخلاق النبی (ص) و آدابه، به كوشش جميلی، بيروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶ م؛
(۳) ابوالشيخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، الامثال، به كوشش عبدالعلی عبدالحميد، بمبئی، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲ م؛
(۴) ابوالشيخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، طبقات المحدثين باصبهان، عكسی موجود در كتابخانه مركز؛
(۵) ابوالشيخ اصفهانی، عبدالله بن محمد، طبقات المحدثين باصبهان، به كوشش بلوشی، بيروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸ م؛
(۶) ابوالمظفر حنفی، عيسی بن ابی‌بكر، الرد علی ابی‌بكر الخطيب، بيروت، دارالكتب العلمیه؛
(۷) ابونعيم اصفهانی، احمد بن عبدالله، ذكر اخبار اصبهان، به كوشش ددرينگ، ليدن، ۱۹۳۱ م؛
(۸) خديويه، فهرست؛
(۹) ذهبی، محمد بن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و اكرم بوشی، بيروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴ م؛
(۱۰) ذهبی، محمد بن احمد، العبر، به كوشش فؤاد سيد، كويت، ۱۹۸۴ م؛
(۱۱) سمعانی، عبدالكريم بن محمد، الانساب، حيدرآباددكن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲ م؛
(۱۲) سمعانی، عبدالكريم بن محمد، التحبير فی المعجم الكبير، به كوشش منيره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۵۹ق/۱۹۷۵ م؛
(۱۳) سيوطی، الدر المنثور، بيروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م؛
(۱۴) ظاهريه، خطی؛
(۱۵) كوپريلی، خطی؛
(۱۶) منذری، عبدالعظيم بن عبدالقوی، الترغيب و التزاهيب، به كوشش مصطفی محمد عماره، قاهره، كتابخانه مصطفی البابی، الحلبی؛
