ابوالمحاسن جرجانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَبُوالمَحاسِنِ جُرجانی، حسین بن حسن، عالم امامی و مؤلف تفسیر فارسی موسوم به
جلاءالاذهان و جلاءالاحزان .
درباره ابوالمحاسن اطلاعی داده نشده است، حتی به درستی دانسته نیست که وی در کدام سده می‌زیسته است. نخستین منبعی که از او یاد کرده و اندک آگاهی درباره او به دست داده،
افندی است که در
ریاض العلماء سطری چند را به وی اختصاص داده است. افندی از او با عناوینی چون فاضل، عالم، محدّث و مفسر نام برده و وی را شخصیتی معروف و شناخته شده معرفی کرده و او را از مشاهیر علمای
امامیه دانسته است.
افندی، همچنین تفسیر جلاءالاذهان را که در آن روایات و اخبار
امامان شیعه آورده شده است، با تعبیر «حسن‌الفوائد» وصف می‌کند. با این حال اظهار می‌دارد که تاریخ عصر مؤلف را نمی‌شناسد و بعید نمی‌داند که این تفسیر همان
تفسیر گازر بوده باشد.
آقابزرگ در طبقات، در میان عالمان
شیعه سده ۱۰ق/۱۶م از ابوالمحاسن نام برده است.
وی افزون بر نقل مطالب افندی و معرفی چند نسخه جلاءالاذهان، تنها برپایه تاریخ کتابت یکی از نسخه‌های آن در ۹۷۲ق، دوره حیات مؤلف را به سده ۱۰ق یا پیش از آن محدود می‌سازد.
آقابزرگ همچنین در
الذریعه ضمن معرفی تفسیر، درباره نسخه‌ای از جلاءالاذهان سخن گفته که عنوان تفسیر گازر داشته است. با این تفاوت که نام مؤلف در آن «ابوالمحاسن حسین بن علی جرجانی» ضبط شده بوده است.
این در حالی است که در مقدمه نسخه چاپ شده از تفسیر گازر
نام مؤلف به تصریح خود وی «ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی» آمده است. آقابزرگ در الذریعه
نیز تحت عنوان تفسیر گازر گفته است که این نام بر تفسیر جلاءالاذهان اطلاق می‌شود، با این‌همه می‌گوید که تفسیر دیگری نیز به فارسی جز جلاءالاذهان، موجود است که نسخه‌ای از آن (با تاریخ ۹۷۷ق) در آستان قدس محفوظ است و احتمال داده شده که تألیف استادِ «مولی ابوالحسن زواری» باشد که به «سیدروزگار» (؟) شهرت داشته است. ولی آقابزرگ این مطلب را یک احتمال صرف دانسته و در صحت آن تردید کرده است. وی اضافه می‌کند که استادِ مولی ابوالحسن زواری،
سید غیاث الدین جمشید مفسر زواری است که با عنوان تفسیر جمشید
از تفسیر او یاد کرده است.
آقابزرگ
بعید نمی‌داند که مراد از «سیدگازر» همین
سیدغیاث الدین جمشید زواری باشد، در این صورت تفسیر گازر نیز از آن همین غیاث الدین خواهد بود.
محدث ارموی که کتاب
جلاءالاذهان را در ۱۰مجلد به چاپ رسانیده، معتقد است که ابوالمحاسن حسین جرجانی معروف به گازر بوده است و به نحوی خواسته که جرجانی را در شمار
سادات بنمایاند تا عبارت «سیدگازر» درباره وی صدق کند.
اینکه ابوالمحاسن همان گازر است، نیز توسط برخی یادداشت‌ها که برروی نسخه‌های خطی این کتاب موجود است، تأیید می‌شود.
از این رو طبیعی است که محدّث، تمامی نسخه‌هایی را نیز که به عنوان تفسیر گازر است، جزئی از تفسیر جلاءالاذهان بداند و آن را به چاپ برساند. در مقابل
ابن یوسف بر این باور است که مؤلف جلاءالاذهان کتاب را به پایان نبرده و شخص دیگری به نام سیدگازر جزء دوم آن را نوشته و آن را تکمیل کرده است.
به هرروی برخلاف احتمال آقابزرگ
ابوالمحاسن نباید به سده ۱۰ق تعلق داشته باشد، چرا که نسخه‌هایی از این کتاب پیش از این سده نوشته شده است. از آن جمله نسخه‌ای در کتابخانه ملی تبریز است که کتابت آن به سالهای میان ۸۸۸-۸۹۰ق بازمی‌گردد.
محدث ارموی نیز نسخه‌ای از این کتاب را که ظاهراً به سده ۸ق مربوط می‌شود، می‌شناخته است.
چنانکه وی یادآور شده، این تفسیر برگرفته از تفسیر
ابوالفتوح رازی است و جز خطبه کتاب می‌توان آن را خلاصه‌ای از آن دانست، با این همه مؤلف هیچ اشاره‌ای به ابوالفتوح و تفسیر وی نکرده است.
شایان ذکر است که افندی
از شخصی با عنوان ابوالمحاسن جرجانی یاد می‌کند که از معاصران
علّامه حلّی بوده و کتابی با عنوان تکملة السعادات فی کیفیة العبادات المسنونات به فارسی داشته است؛ مؤلف آن را در۷۰۲ق تألیف کرده بود و افندی نسخه‌ای از کتاب را به خط مولی حسن شیعی سبزواری و با تاریخ ۷۴۷ق در اختیار داشته است. افندی افزوده است که
مولی حسن سبزواری شاگرد جرجانی بوده است. آقابزرگ
از این کتاب نام برده، ولی مؤلف آن را ابوالمحاسن علی جرجانی یاد کرده است.
درباره رابطه این شخصیت با صاحب جلاءالاذهان چیزی نمی‌دانیم.
(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۳) ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، تهران، ۱۳۱۳-۱۳۱۵ش.
(۴) ابوالمحاسن جرجانی، حسین، جلاءالاذهان (تفسیر گازر)، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۳۷-۱۳۴۱ش.
(۵) استوری، چارلز، ادبیات فارسی، ترجمه روسی برگل، ترجمه یحیی آرین‌پور و دیگران، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۶) افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
(۷) محدث ارموی، جلال الدین، مقدمه بر تفسیر جلاءالاذهان (نکـ:همـ، ابوالمحاسن جرجانی).
(۸) مرکزی، خطی.
(۹) ملی تبریز، خطی.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالمحاسن جرجانی»، ج۶، شماره۲۵۲۱.
