ابوحاتم رازی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَبوحاتمِ رازی، محمد بن ادریس بن مُنذر بن داوود بن مهران حنظلی (۱۹۵-۲۷۷ق/۸۱۱-۸۹۰م)، محدّث و رجال‌شناس نامی
ری .
بعضی نسبت حنظلی وی را مأخوذ از محله درب حنظله
ری دانسته‌اند و برخی دیگر گفته‌اند که وی از موالی
تمیم بن حنظله به شمار می‌رفته است.
ابوحاتم از ۲۰۹ق به فراگرفتن
حدیث پرداخت و از کسانی چون
عتاب بن زیاد مروزی ،
عبدالله بن عاصم و
بشر بن یزید بن ابی‌الازهر حدیث شنید.
در ۲۱۳ق از ری خارج شد و سفرهای علمی خود را آغاز کرد و در این سفرها که ۷سال طول کشید، به شهرهای مختلف
عراق ،
حجاز ،
شام و
مصر مسافرت نمود و در بازگشت به ری توشه‌ای از علم و دانش به همراه داشت. بار دیگر در ۲۴۲ق از ری خارج شد و در ۲۴۵ق به ری بازگشت.
وی در ۲۵۵ق راهی
سفر حج شد و در مسیر خود در شهرهای مختلف عراق و غرب
ایران توقف کرد. به نظر می‌رسد که بازگشت او به ری در ۲۵۷ق بوده باشد.
وی در طی سفرهای خود از خرمن دانش دانشوران و علمای حدیث بهره‌ها برد و برای کسب علم متحمل رنج‌های بسیار گردید که گوشه‌هایی از آن را فرزندش باز نموده است.
ابوحاتم سرانجام در ری درگذشت.
مشایخ وی بسیارند؛ برخی از آنان افزون بر آنچه اشاره شد، عبارتند از:
احمد بن حنبل ،
قتیبة بن سعید ،
محمد بن بشار بندار ،
ابن ذکوان قاری ،
عبدالملک بن قریب اصمعی ،
ابوصالح کاتب اللیث ،
نعیم بن حماد خزاعی و
ابونعیم فضل بن دکین .
برخی شمار مشایخ وی را نزدیک به ۳۰۰۰تن نوشته‌اند.
ابوحاتم را فردی آشنا و چیره‌دست در تشخیص صحت و سقم حدیث و
جرح و تعدیل روات و ناقلان آثار و توانا در حفظ حدیث دانسته‌اند. او به گفته پسرش تنها از یکی از استادان خود به نام
ابن نفیل حدود ۱۳۰۰۰ حدیث شنیده و نوشته بوده است.
مقام و منزلت علمی وی چنان بود که طالبان علم برای استماع حدیث به نزد او می‌شتافتند چنان‌که وقتی در بغداد به نقل حدیث پرداخت کسانی چون
ابن ابی الدنیا، قاضی محاملی ،
محمد بن مخلد دوری ،
احمد بن منصور رمادی و
ابراهیم بن اسحاق حربی از او حدیث شنیدند.
از دیگر روایات‌کنندگان وی پسرش عبدالرحمن،
ابوعوانه اسفراینی ،
ابوزرعه رازی ،
ابوزرعه دمشقی را باید نام برد و همچنین یونس به عبدالاعلی و ربیع بن سلیمان مرادی که از شیوخ ری نیز به شمار می‌روند.
از مشاهیر حدیث
ابوداوود و
نسائی و
ابن ماجه نیز از او روایت کرده‌اند
و
بخاری در یک سند در صحیح خود از محمد نامی روایت کرده
که گفته شده منظور ابوحاتم رازی است.
ابوبکر ابن مجاهد هم در قرائت از او اجازه دریافت داشته است.
ابوحاتم در منابع
شیعه امامیه نیز مورد توجه قرار گرفته است.
طوسی کتابی را به وی نسبت داده است، بدون این‌که توضیحی درباره موضوع آن بدهد. همچنین از بزرگان امامیه
سعد بن عبدالله اشعری و
عبدالله بن جعفر حمیری از وی روایت کرده‌اند.
روایات و آراء ابوحاتم را نویسندگان بسیاری پس از او نقل کرده‌اند
و بسیاری از نظرهای او را در نقد راویان، فرزندش در الجرح و التعدیل آورده است.
آثاری که به صورت خطی از وی باقی مانده، اینهاست:۱. تفسیر القرآن. بخشی از آن‌که شامل تفسیر قسمتی از
سوره مائده تا قسمتی از
سوره انفال است، در کتابخانه محمودیه
مدینه موجود است
۲. الزهد، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه ظاهریه محفوظ است.
همچنین کتابی با عنوان الضعفاء و الکذابین و المتروکین وجود دارد که پاسخ پرسش‌هایی است از ابوزرعه و ابوحاتم رازی درباره روایان ضعیف و کذاب و متروک که ابوعثمان
سعید بن عمار بردعی آن را گرد آورده است.
(۱) ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تقدمة الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
(۲) ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
(۳) ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
(۴) ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به کوشش گبرگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۵) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباددکن، ۱۳۲۶ق.
(۶) ابن قولویه، جعفربن محمد، کامل الزیارات، نجف، ۱۳۵۶ق.
(۷) ابن قیسرانی، محمد بن طاهر، الانساب المتفقة، به کوشش دیونگ، لیدن، ۱۸۶۷م.
(۸) ابن قیسرانی، محمد بن طاهر، الجمع بین رجال الصحیحین، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۹) بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، استانبول، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۱۰) حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، معرفة علوم الحدیث، مدینه، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
(۱۱) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۱۲) خطیب بغدادی، احمد بن علی، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
(۱۳) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش علی ابوزید و شعیب ارنؤوط، بیروتؤ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۱۴) سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
(۱۵) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۶) طوسی، محمد بن حسن، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۱۷) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، نجف، کتابخانه مرتضویه، ظاهریه، خطی (حدیث).
(۱۸) کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنوره، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
(۱۹) کوپریلی، خطی.
(۲۰) یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شمـ۲۸۴۸.
(۲۱) نجاشی، احمد بن علی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
(۲۲) یاقوت، بلدان.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوحاتم رازی»، ج۵، شماره۲۰۵۳.
