ابوحجاج ابن‌زیات خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ زَيّات، ابوحجّاج (يا ابويعقوب) يوسف بن يحيى بن عيسى ابن‌عبدالرحمان‌تادلى (د ۶۲۷ يا ۶۲۸ق/۱۲۳۰ يا ۱۳۳۱م)، اديب، لغوي، فقيه و قاضى مالكى مراكشى. ابن زيات اهل تادلا يا تادله، شهري در جبال بربر، نزديك تلمسان و فاس (ياقوت، ۱/۸۱۰) بود. فيروزآبادي (ص ۲۹۴) و سيوطى (ص ۴۲۵) او را در نحو و لغت و ادب امام خوانده‌اند. وي به حضور ابوالعباس احمد سبتى (۵۲۴ -۶۰۱ق/۱۱۳۰- ۱۲۰۴م) پير و ولى مراكشى رسيد و ابن حوط الله و سلالقى را نيز ملاقات كرد. ابن زيات، هنگامى كه در شهر رگراگه (رجراجه يا چنانكه بابا تنبكتى آورده: دقداق) قاضى بود، درگذشت (بابا تنبكتى، ۳۵۲). فيروزآبادي و سيوطى درگذشت او را پس از ۵۴۰ق/۱۱۴۵م نوشته‌اند (همانجاها)، اما او خود از رجالى ياد كرده است كه در ۶۱۶ق/۱۲۱۹م درگذشته‌اند (ابن زيات، ۴۶۹). حاجى خليفه (۲/۱۷۹۰) و بغدادي ( هديه،۵۵۲) نيز سال وفات او را پس از ۵۴۰ ق نوشته‌اند ولى بغدادي در جاي ديگر سال ۶۳۰ق/۱۲۳۳م را ياد كرده است ( ايضاح،۲۹۲). گفته‌اند كه جنازة او را به مراكش بردند و در قبة سيدي محمد فرّان و سيدي محمد بربوشى در بيرون شهر و نزديك دروازة خميس به خاك سپردند.
از كتاب التشوّف الى رجال التصوّف او برمى‌آيد كه او خود در زمرة صوفيان بوده و گاه مطالبى را از زبان مريدان نقل كرده است (مثلاً در ص ۲۲۲). ابن زيات در ادب، تأليفى به نام نهاية المقامات فى دراية المقامات در شرح مقامات حريري داشته است كه آن را بهترين شرحها (فيروزآبادي، سيوطى، همانجاها) و «شرحى نبيل» (بابا تنبكتى، همانجا) گفته‌اند، اما اكنون از آن اطلاع نداريم. اثر موجود ابن زيات همان التشوف الى رجال التصوف است. در اين كتاب كه تأليف آن را در شعبان ۶۱۷ آغاز كرده (ص ۱۳) و در روز جمعه ۱۲ ذيقعدة همان سال به پايان رسانيده (ص ۴۷۸) احوال صالحينى را آورده است كه مقيم مراكش بوده، يا به گونه‌اي با آن پيوند داشته‌اند (ص ۳). ابن زيات در مقدمة كتاب مى‌نويسد كه از اخبار و آثار اولياءالله در مغرب كسى چيزي نمى‌داند، چنانكه شخص بى‌اطلاع گمان مى‌برد كه در مغرب ولى و وتدي نيست. وي مى‌نويسد كه آنچه در اين كتاب ياد كرده است، يا شنيده‌هاي اوست و يا مطالبى است كه اسنادي در مورد آنها داشته است و در هر حال بر صحيح‌ترين آنها اعتماد كرده است (ص ۴).
التشوف مأخذ مصنفّين پس از ابن زيات قرار گرفته است: از آن جمله ابن ابى زرع (ص ۳۶، ۱۷۰)، ابن مريم (ص ۳۳، ۱۰۸، ۱۱۱)، ناصري (۲/۷۴، ۲۶۲-۲۶۳)، عبدالحق بادسى مؤلف المقصد، احمد تادلى مؤلف المغري، ابن عسكر مؤلف دوحة الناشر، محمد كتانى مؤلف سلوة الانفاس و ابن موقت مؤلف السعادة الابدية از اين كتاب نقل كرده‌اند (فور۱، «ب»). التشوف مشتمل بر گزارش احوال‌شماري از افاضل علما و فقها و عباد و زهّاد و پارسايان (وَرِعين) و جز آنان است. مؤلف عقيده دارد كه همة اين اشخاص را مى‌توان صوفى خواند. او صوفى را در اصل منسوب به صوفه، قومى از عرب، مى‌داند و مى‌نويسد كه متصوف كسى است كه خود را در زي صوفيان درآورد (ص ۴). ابن زيات در اين كتاب به ايراد اخبار رجال تصوف بسنده كرده و از علوم تصوف چيزي نياورده است، زيرا احياء علوم‌الدين ابوحامد محمد غزالى آن علوم را كاملاً بيان كرده است. او با بيان عباراتى دربارة غزالى ارادت خويش را به مقام معنوي وي نشان مى‌دهد (ص ۶ -۷). ابن زيات پيش از تحرير تراجم اوليا كه بخش اصلى تشوف است، مدخلى در ۷ باب: ۱. در صفت اوليا؛ ۲. در حفظ قلوب آنان و ترك منكرات؛ ۳. در دوستى آنان؛ ۴. در ديدار و همنشينى آنان؛ ۵. در حُسن ثنا و قبول آنان بر روي زمين؛ ۶. در اثبات احوال آنان؛ ۷. در اثبات كرامات آنان آورده و فصولى نيز بر اين مدخل افزوده است (ص ۱۷-۶۰). او «تراجم اوليا» را تبّركاً با نام كسانى كه محمد نام داشته‌اند، آغاز كرده و با همين نام به پايان رسانده است (ص ۶۱). در اين كتاب گزارش احوال و كرامات ۲۷۷ تن از مردان و زنان آمده است و چنانكه در مقدمه ياد شده، مؤلف به ذكر احوال زندگان نپرداخته است (ص ۱۳).
مَقّري تلمسانى (۱۰/۱۲۸-۱۴۰) در شرح احوال ابوالعباس احمد ابن جعفر سَبْتى خزرجى كه از او نام برديم، مكرر از ابن زيات نقل قول كرده و يك‌بار به كتاب التشوف او اشارة صريح كرده است (همو، ۱۰/۱۳۴)، اما در نسخة چاپى التشوف شرح احوال ابوالعباس سَبْتى نيامده و ابن زيات به مناسبتى يك‌بار از او نام برده است (ص ۴۱۷). با اينهمه در پايان چند نسخة خطى اين كتاب، چنانكه آدولف فور در مقدمة التشوف (ص «ج، د») ياد كرده، شرح احوال ابوالعباس سبتى نيز وارد شده است. ابن زيات در اين كتاب به ذكر كرامات صاحبان ترجمه‌ها پرداخته و از راه رفتن آنان بر روي آب (ص ۹۸، ۱۹۲، ۳۲۵، ۳۶۵)، پريدن در هوا (ص ۲۵۲) و سخن گفتن مردگان در گور (ص ۲۸۷) سخن گفته است. كتاب التشّوف الى رجال التصوف در ۱۹۵۸م در رباط از طرف معهد العليا المغربيّه به كوشش آدولف فور چاپ شده است. از ديگر تأليفات ابن زيات مناقب ابوالعباس سبتى است كه قاضى عباس ابن ابراهيم آن را در جلد دوم (ص ۶۵ -۲۴۰) اِعلام بِمَن حَل‌ّ مَرّاكُش و اَغمات مِن‌َ الاَعلام كه در ۱۹۳۶م در فاس به چاپ رسيده، نقل كرده است.
مآخذ: ابن ابى زرع، على، الانيس المطرب، رباط، ۱۹۷۲م؛ ابن زيات، يوسف، التشوف الى رجال التصوف، به كوشش آدولف فور، رباط، ۱۹۵۸م؛ ابن مريم، محمد، البستان، به كوشش محمد بن ابى شنب، الجزاير، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م؛ باباتنبكتى، احمد، «ذيل الابتهاج» در حاشية الديباج المذهب ابن فرحون، قاهره، ۱۳۵۱ق؛ بغدادي، ايضاح؛ همو، هديه؛ حاجى خليفه، كشف؛ سيوطى، بغية الوعاة، قاهره، ۱۳۲۶ق؛ فور، آدولف، مقدمه بر التشوف (نك: ابن زيات در همين مآخذ)؛ فيروزآبادي، محمد، البُلغة، به كوشش محمد مصري، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م؛ مقري تلمسانى، احمد، نفح الطيب، به كوشش يوسف الشيخ محمد بقاعى، بيروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛ ناصري، احمد، الاستقصا، به كوشش جعفر و محمد ناصري، دارالبيضاء، ۱۹۵۴م؛ ياقوت، بلدان.
