ابوسعید اصطخری(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِصْطَخْري، ابوسعيدحسن‌بن‌احمد (۲۴۴- ۳۲۸ق/۸۵۸ -۹۴۰م)، فقيه شافعى. از زادگاه، تحصيلات و زندگى وي در دوران كودكى چيزي دانسته نيست، اما از انتساب او به اصطخر چنين بر مى‌آيد كه شايد زمانى را در آن شهر گذرانده باشد. اصطخري نزد شاگردان مزنى و ربيع‌بن‌سليمان فقه آموخت (ذهبى، سير، ج۱۵، ص۲۵۲) و از محدثانى چون سعدان بن نصر، حفص بن عمرو ربالى، احمد بن منصور رمادي، احمد ابن حازم بن ابى غرزه، حنبل بن اسحاق و محمد بن عبدالله بن نوفل حديث شنيد و دانشمندانى چون دارقطنى، ابن شاهين، محمد بن مظفر بغدادي، يوسف بن عمر قواس و ابوالحسن ابن جندي از وي حديث نقل كردند (خطيب، ج۷، ص۲۶۸؛ ذهبى، سير، ج۱۵، ص۲۵۱؛ سبكى، ج۳، ص۲۳۰). عبّادي وي را جزو طبقة سوم فقهاي شافعى به شمار آورده است (عبادي، ص۶۱؛عبادي، ص۶۶؛ابن قاضى شهبه، ج۱، ص۱۰۹-۱۱۰).
اصطخري‌از چنان‌شهرتى‌در فقه‌برخوردار بود كه‌از او باعنوانهايى چون «فقيه مقدم» (ابن نديم، ص۲۶۷)، «علامه» و «شيخ شافعيه» در عراق نام برده‌اند (ذهبى، العبر، ج۲، ص۲۹؛ يافعى، ج۲، ص۲۹۰؛خطيب، ج۷، ص۲۶۹).
ابن سريج (ه م) از رقيبان وي بوده، و مناظره‌اي تند نيز ميان آن دو صورت گرفته بوده است (خطيب، ج۷، ص۲۶۹).
اصطخري مدتى قاضى قم بود. مردم آن ديار كه شيعى مذهب بودند، به‌سبب‌نحوة قضاي‌وي‌در تقسيم‌ارث‌به‌مخالفت برخاستند و اصطخري از بيم جان خويش به همدان گريخت (نك: سبكى، ۳/۲۳۳). در دوران المقتدر، خليفة عباسى (۲۹۶-۳۲۰ق) به قضاي سجستان گماشته شد (اسنوي، ج۱، ص۴۶) و در همين دوره (ابويعلى، ص۲۹۵؛ ماوردي، ص۲۸۳) مدتى رياست حسبة بغداد را نيز عهده‌دار بود و مراكز لهو و لعب بازار شهر را به آتش كشيد (خطيب، ج۷، ص۲۶۹). وي در عصر القاهر عباسى (۳۲۰-۳۲۲ق) نيز از جايگاه بلندي نزد خليفه برخوردار بود. القاهر از او دربارة حكم صابئان استفتا نمود و او به جهت آنكه آنان راستاره پرست و مخالف يهود و نصارا مى‌انگاشت، به قتلشان فتوا داد (خطيب، ج۷، ص۲۶۹).
اصطخري در مسائل فقهى گاه فراتر از چارچوب اصول و قواعد فقه شافعى اجتهاد مى‌كرده است (سبكى، ج۳، ص۲۳۱؛سبكى، ج۳، ص۲۳۳؛ خطيب، ج۷، ص۲۶۹) و در برخى موارد آراء غريبى داشته، و شايد از همين رو به داشتن لغزشهاي بسيار در قواعد فقهى متهم شده است (سبكى، ج۳، ص۲۳۲). سبكى برخى از نظريات خاص وي را آورده است (سبكى، ج۳، ص۲۳۴-۲۵۳). وي در جمادي الا¸خر ۳۲۸ درگذشت و در باب حرب بغداد به خاك سپرده شد (سمعانى، ج۱، ص۲۸۷).
از تأليفات اصطخري چيزي در دست نيست، اما نام برخى از آن آثار اينهاست: ۱. ادب القضاء، در يك جلد بزرگ (ابن قاضى شهبه، ج۱، ص۱۱۰) كه در نوع خود بى‌نظير و حاكى از گستردگى دانش وي بوده است (خطيب، ج۷، ص۲۶۹؛ ابن كثير، ج۱۱، ص۱۹۳). ابن خلكان در ميان آثار وي، كتاب الاقضيه را نام برده (ابن خلكان، ج۲، ص۷۴) كه به گمان بسيار همان ادب القضاء است. ۲. الشروط و الوثائق و المحاضر و السجلات. ۳. الفرائض الكبير (ابن نديم، ص۲۶۷).
منابع:
(۱)ابن خلكان، وفيات؛
(۲) ابوبكر ابن قاضى شهبه، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالعليم خان، بيروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛
(۳) ابن كثير، البداية؛
(۴) ابن نديم، الفهرست؛
(۵) محمد ابويعلى، الاحكام السلطانية، به كوشش محمد حامد فقى، بيروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م؛
(۶) عبدالرحيم اسنوي، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالله جبوري، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م؛
(۷) احمد خطيب بغدادي، تاريخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق؛
(۸) محمد ذهبى، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م؛
(۹) محمد ذهبى، العبر، به كوشش محمد سعيد بن بسيونى زغلول، بيروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م؛
(۱۰) عبدالوهاب سبكى، طبقات الشافعية الكبري، به كوشش محمود محمد طناحى و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، مطبعة عيسى البابى الحلبى؛
(۱۱) عبدالكريم سمعانى، الانساب، به كوشش عبدالرحمان معلمى يمانى، حيدرآباد دكن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م؛
(۱۲) محمد عبادي، طبقات الفقهاء الشافعية، ليدن، ۱۹۶۴م؛
(۱۳) على ماوردي، الاحكام السلطانية، به كوشش محمد فهمى سرجانى، قاهره، المكتبة التوفيقيه؛
(۱۴) عبدالله يافعى، مرآة الجنان، بيروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
