ابوعبدالله ابن‌طیب (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ طَیب‌ْ، ابوعبدالله محمد شَرَقى (شرگى، شراگى) ملقب به شمس‌الدین (۱۱۱۰-۱۱۷۰ق/۱۶۹۸-۱۷۵۷م)، محدث، نحوی، ادیب و مورخ مغربى. او در قریه شراقه (شراگه) در نزدیكى فاس و در خانواده‌ای اهل علم و ادب به دنیا آمد (زبیدی، ج۱، ص۳؛ كتانى، ج ۲، ص۱۰۶۷- ۱۰۶۸؛ كتانى، ج ۲، ص ۱۰۷۱) و دوران كودكى و نوجوانى را در فاس گذراند. (مرادی، ج ۴، ص۹۱) دو ساله بود كه پدرش به رسم آن زمان از حسن بن على عجیمى برای او اجازه روایت حدیث گرفت (كتانى، ج ۲، ص۱۰۶۸) دروس مقدماتى را از پدر و عمه‌اش كه هر دو از محدثان و علمای فاس بودند، فراگرفت و سپس نزد دیگر محدثان و استادان آنجا از جمله احمد بن محمد درعى و محمد بن عبدالقادر فاسى و ابواسحاق ابراهیم سباعى به فراگیری حدیث و سایر علوم پرداخت. (مرادی، ج ۴، ص۹۱؛ كتانى، ج ۲، ص۱۰۶۹- ۱۰۷۱) او علاوه بر حدیث به تحصیل تفسیر، فقه، صرف و نحو، لغت و ادب نیز همت گماشت و به زودی از دانشمندان نامدار عصر خود گردید. (مرادی، ج ۴، ص۹۴؛ كتانى، ج۲، ص۱۰۶۸) وی در راه كسب علم شهرهای بسیاری را زیر پا گذاشت. (كتانى، ج۲، ص۱۰۶۸) در حدود ۱۱۴۳ق حج گزارد و مدت ۲ سال در مكه مجاور شد و به كار تألیف و تدریس پرداخت. (كتانى، ج۲، ص۱۰۶۸؛ عزوزی، ص ۸۸؛ بخیت، ج۲، ص۱۵۴) سپس از طریق شام به روم رفت و پس از چندی از راه مصر به حجاز بازگشت. در اثنای این سفرها از علما و اندیشمندان هر دیار بهره برد و با آنان در علوم مختلف به مباحثه نشست و دانش پژوهان بسیاری نیز از جمله حمدون بن عبدالسلام بنانى و سید محمد مرتضى زبیدی صاحب تاج العروس از محضر وی بهره جستند. (مرادی، ج ۴، ص۹۱؛ كتانى، ج ۲، ص۱۰۷۱) ابن طیب مشایخ غربى و شرقى خود را بیش از ۱۸۰ تن ذكر كرده و شرح حال آنان رابه ترتیب در ۲ كتاب انیس المطرب و الافق المشرق آورده است. (كتانى، ج۲، ص۱۰۶۸؛ كتانى، ج۲، ص۱۰۷۰) وی در پایان این سفرها به مدینه رفت و به تألیف و تدریس مشغول شد و سرانجام در همانجا درگذشت. (مرادی، ج ۴، ص۹۴) آثار: تألیفات ابن طیب را در زمینه‌های مختلف بالغ بر ۵۰ اثر دانسته‌اند. (مرادی، ج ۴، ص ۹۱؛ كتانى، ج۲، ص۱۰۷۰؛ عزوزی، ج ۳۰، ص۸۹ -۹۰) الف - خطى: ۱. ارسال الاسانید و ایصال المصنفات و المسانید، كه الفهرسة الصغری نیز گفته مى‌شود. (كتانى، ج ۲، ص۱۰۷۰) دو نسخه از این كتاب (یكى از آن دو با عنوان سلاسل الاسناد ضبط شده است) در مجموعه گارت، كتابخانه دانشگاه پرینستون، موجود است؛ (بخیت، ج ۱، ص۱۵۴- ۱۵۵) ۲. اضاءة الراموس، در ۴ جلد كه حاشیه‌ای است بر قاموس المحیط فیروز آبادی، زبیدی این كتاب را بهترین شرح بر قاموس دانسته است. (زبیدی، ج۱، ص۳؛ كتانى، ج ۲، ص۱۰۶۹) نسخه‌هایى از آن در مجموعه گارت و كتابخانه‌های ازهریه، (ازهریه، ج ۴، ص۳) قرویین، (فاسى، ج ۲، ص۵۱۴ -۵۱۵) دارالكتب القطریة (المنتخب من مخطوطات، ج ۳، ص۸۷ - ۸۸) موجود است؛ ۳. تجرید الروایة فى تحقیق الكفایة، كه شرحى است بر كفایة المتحفظ و نهایة المتلفظ ابن اجدابى. (بغدادی، ج ۱، ص۲۲۷) نسخه‌ای از آن در دارالكتب موجود است؛ (سید، خطى، ج ۲، ص۶۱) ۴. شرح حزب ابى زكریا یحیى بن شرف النووی، كه شرحى است بر كتاب دعای نووی. نسخه‌هایى از آن در كتابخانه‌های آصفیه، رباط، (علوش، ج ۲(۱)، ص۲۲۰) مدینه، (كحاله، ص ۴۴) حلب، ( المنتخب من المخطوطات العربیة، ج ۴، ص۳۵۸) مجموعه گارت (بخیت، ج ۲، ص۱۵۴) و مینگانا (هاپ وود) موجود است؛ ۵. عیون الموارد السلسة من عیون الاسانید المسلسلة. نسخه‌هایى از آن در رباط، (زركلى، ج ۶، ص۱۷۸) ازهریه (ازهریه، ج ۱، ص۳۵۹) و مجموعه گارت (بخیت، ص ۱۵۴؛ بخیت، ص ۱۵۵) موجود است؛ ۶. فیض نشر الانشراح من روض طى الاقتراح، كه حاشیه‌ای بر الاقتراح سیوطى است. نسخه‌هایى از آن در كتابخانه‌های راغب پاشا، (سید، فهرس، ج ۱، ص۳۱۳) دارالكتب مصر: (خدیویه، ج ۴، ص۸۶ -۸۷) موجود است؛ ۷. مفتاح الوصول الى علم الاصول، در شرح مقدمه عبدالقادر فاسى. نسخه‌ای از آن در دارالكتب قاهره (تیموریه، ج ۴، ص۱۸۴) موجود است؛ ۸. موطئة الفصیح لموطأة الفصیح، شرحى است بر منظومه الموطأة ابن مرحل. نسخه‌هایى از آن در كتابخانه شخصى زركلى (زركلى، ج ۶، ص۱۷۸) و دارالكتب (سید، خطى، ج ۳، ص۱۴۳-۱۴۴) موجود است. ب - آثار یافت نشده: ۱. الازهار الندیة در تاریخ؛ (بغدادی، ج ۱، ص۶۷) ۲. الاستمساك باوثق عروة فى الاحكام المتعلقة بالقهوة؛ ۳. الافق المشرق؛ ۴. اقرار العین باقرار الاثر بعد ذهاب العین، كه الفهرسة الكبری نیز خوانده مى‌شد؛ ۵. الانیس المطرب؛ (كتانى، ج ۲، ص۱۰۷۰) ۶. تمهید الدلائل و تلخیص الاوائل؛ (بغدادی، ج ۱، ص۳۲۱) ۷. حاشیة على شرح القسطلانى للصحیح، در ۲ جلد؛ ۸. حاشیة على الشمائل؛ (كتانى، ج ۲، ص۱۰۷۰) ۹. حاشیة على المطول؛ (مرادی، ص ۴-۹۱) ۱۰. الرحلة الحجازیة؛ (كتانى، ج ۲، ص۱۰۷۰) نسخه‌ای با این نام در كتابخانه قرویین (فاسى، ج ۳، ص۳۲۰-۳۲۱) موجود است كه گرچه لقب و كنیه و تاریخ وفات مؤلف آن اندكى متفاوت است، اما با توجه به بعضى قراین، احتمال مى‌رود كه همان رحله ابن طیب باشد؛ ۱۱. سمط الفرائد فیما یتعلق بالبسملة و الصلاة من الفوائد؛ (كتانى، ج ۲، ص۱۰۷۰) ۱۲. شرح شواهد الكشاف، در تفسیر؛ (بغدادی، ج ۲، ص۳۵۳) ۱۳. شرح على سیرة ابن الجزری؛ ۱۴. شرح على سیرة ابن فارس؛ (كتانى، ج ۲، ص۱۰۷۰) ۱۵. شرح كافیة ابن مالك؛ (مرادی، ص ۴-۹۱) ۱۶. شرح المضریة فى مدح خیر البریة؛ ۱۷. المسفر عن خبایا المزهر، كه حاشیه‌ای است بر المزهر سیوطى؛ ۱۸. مسلسلات. (كتانى، ج ۲، ص۱۰۷۰) ابن طیب شعر نیز مى‌سروده است. ابیاتى از سروده‌های او را مرادی (مرادی، ج ۴، ص۹۱-۹۴) و كتانى (كتانى، ج ۲، ص۱۰۶۸) نقل كرده‌اند. فهرست منابع: (۱)ازهریه، فهرست؛ (۲)محمد عدنان و دیگران بخیت، فهرس المخطوطات العربیة المصورة، عمان، ۱۹۸۵م؛ (۳)بغدادی، ایضاح؛ (۴)تیموریه، فهرست؛ (۵)خدیویه، فهرست؛ (۶)زبیدی، تاج‌العروس؛ (۷)زركلى، اعلام؛ (۸)سید، خطى؛ (۹)سید، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴م؛ (۱۰)محمد عربى عزوزی، «ابن الطیب محشى القاموس»، مجلة المجمع العلمى العربى، دمشق، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م، ج ۳۰، جزء ۱؛ (۱۱)ی. س. و عبدالله رجراجى علوش، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فى الخزانة العامة برباط، ۱۹۵۴م؛ (۱۲)محمد عابد فاسى، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م؛ (۱۳)عبدالحى كتانى، فهرس الفهارس و الاثبات، به كوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م؛ (۱۴)عمررضا كحاله، المنتخب من مخطوطات مدینة المورة، دمشق، ۱۹۷۳م؛ (۱۵)محمد خلیل مرادی، سلك الدرر، بغداد، ۱۳۰۱ق؛ (۱۶)المنتخب من مخطوطات دارالكتب القطریة، بیروت، ۱۹۸۶م؛ (۱۷)المنتخب من المخطوطات العربیة فى حلب، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
