ابوعبید جوزجانی (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جوزجانی، ابوعبید عبدالواحد، شاگرد و مصاحب ابن سینا. تاریخ ولادت او معلوم نیست. وی، به گفته خودش، (ابن سینا، ۱۴۰۵، ج۱، فن۱، پیشگفتار جوزجانی، ص۱) هنگامی كه ابن سینا ۳۲ ساله بوده، در جرجان/ جوزجان با ابن سینا ملاقات كرده است. با توجه به تاریخ ولادت ابن سینا (۳۷۰)، احتمالاً این دیدار در ۴۰۳ صورت گرفته است. (نظامی عروضی، حواشی قزوینی، ص۲۵۳ـ۲۵۴) جوزجانی ۲۵ سال همراه و ندیم ابن سینا بود. (ابن سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص۶۸؛ قفطی، ص۴۱۸ ـ ۴۲۲؛ ابن ابیاصیبعه، ج۱، ص۵ ـ ۸) به نوشته خود جوزجانی، (ابن سینا، ۱۴۰۵، ج۱، فن۱، پیشگفتار جوزجانی، ص۱) او در آغاز به علوم حِكْمی و معارف حقیقی علاقهمند بود، ازاینرو در یكی از سفرهای ابن سینا به جوزجان، نزد وی رفت و شاگرد و ملازم او شد. وی نزد ابن سینا كتابهایی مانند مجسطی و المختصر الاوسط فیالمنطق را خواند. (ابن سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص۴۴؛ ابن سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص ۵۴) ابن سینا از او با عنوان شیخالفاضل، شیخالاجل، سلطانالعارفین و خاتمالمشایخ یاد كرده است. (مهدوی، ص ۵) شهرزوری (شهرزوری، ج ۲، ص۴۰) وی را فاضلترین شاگرد ابن سینا و از خواص و ندیمان او دانسته است، اما بیهقی (بیهقی، ص۹۴ـ ۹۵) وی را ضعیفترین شاگرد ابن سینا شمرده و به نقل از یكی از اكابر گفته است كه جوزجانی در مجلس درس ابن سینا بیشتر شبیه مرید بود تا شاگرد مستفید.
جوزجانی شرححال ناتمام ابن سینا را تكمیل كرد. این اثر نخستین و مهمترین شرححال ابن سینا و حاوی نخستین فهرست آثار وی است (ابن سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص۴۴ـ ۸۸؛ ابن سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص ۹۰ـ۱۱۲) كه به سیره الشیخالرئیس مشهور شده است. (ابن سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص۱۶؛ كحّاله، ج۴، ص۲۱(
جوزجانی شرح آثار ارسطو و تألیف یا اتمام برخی نوشتههای ابن سینا، مانند شفاء، را از وی درخواست كرد (ابن سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص۵۴ ـ ۵۸؛ ابن سینا، ۱۴۰۵، ج۱، فن۱، پیشگفتار جوزجانی، ص۲ـ۳) و ابن سینا رساله المعاوده فی امرالنفس والفیض را در پاسخ او نوشت. (مهدوی، ص ۵) جوزجانی در زمان حیات ابن سینا و پس از وفات وی به گردآوری نوشتههای او همت گماشت و در این كار رغبت بسیار داشت. (ابن سینا، ۱۴۰۵، ج۱، فن۱، پیشگفتار جوزجانی، ص۲؛ حاجیخلیفه، ج۲، ستون۱۹۲۹؛ مهدوی، ص۱۱۰) اهتمام وی موجب حفظ آثار ابن سینا شد، به گونهای كه برای صحت انتساب برخی آثار به ابن سینا، به فهرست جوزجانی استناد میكنند. (آقابزرگ طهرانی، ج۳، ص۸۵؛ آقابزرگ طهرانی، ج۱۷، ص۹۴؛ آقابزرگ طهرانی، ج۱۸، ص۳۰۷ـ۳۰۸) یكی از آثار ابن سینا، كه وی در جمع آن كوشیده، كتاب شفاء است. (بیهقی، ص۹۴؛ شهرزوری، ج۲، ص۴۰) به گفته مهدوی، (مهدوی، ص ۲۳؛ مهدوی، ص ۲۲۶) جوزجانی در نسخه طبیعیات كتاب شفاء، در آخر مقاله چهارم از فن ششم، دو فصل افزوده و چنان كه خود گفته آن را از مقاله فیالادویه القلبیه ابن سینا گرفته است. نگارش تتمه نجاه (بخش ریاضی آن) نیز به اهتمام او بوده است. (ابن سینا،۱۳۶۴ش، ص۳۹۹ـ۴۲۹؛ بیهقی، ص۹۴؛ شهرزوری، ج۲، ص۴۰؛ حاجیخلیفه، ج۲، ستون۱۹۲۹) وی در ۴۳۸ در همدان وفات یافت و او را در جوار قبر ابن سینا دفن كردند. (مدرس تبریزی، ج۱، ص۴۳۶؛ گوهرین، ص ۶۰۰(
آثار جوزجانی نسبتاً متنوع است و برخی از آنها تاكنون به دست نیامده است. از جمله آثار اوست: (۱ تفسیر مشكلات كتاب قانون (شهرزوری، ج۲، ص۴۰؛ كحّاله، ج۶، ص۲۰۷) ۲) شرح فارسی رساله حیبن یقظان، (بیهقی، ص۹۴؛ كحّاله، ج۴، ص۲۱) هانری كوربن این متن را چاپ كرده (تهران ۱۳۶۶ش) اما در صحت انتساب آن به جوزجانی تردید داشته است. (ابن سینا، ۱۳۶۶ش، مقدمه كوربن، ص ۱۱ـ ۱۲) ۳) رساله در هندسه، گزارش كوتاهی از اصول اقلیدس كه آن را هنگامی كه نزد ابن سینا بوده، نوشته و در تألیف آن از یادداشتهای وی استفاده كرده است. (منزوی، ج۱، ص۲۰۱؛ ابن سینا، ۱۳۶۶ش، مقدمه كوربن، ص ۱۱ـ ۱۲) ۴) شرح قصیده عینیه، (حاجیخلیفه، ج ۲، ستون ۱۳۴۲؛ مهدوی، ص۱۹۶) در صحت انتساب این اثر به وی تردید وجود دارد. (مهدوی، ص۱۹۶)(۵ پیشگفتار بخش منطق كتاب شفاء (قم ۱۴۰۵)؛ از برخی عبارات وی در این مقدمه پیداست كه در زمان تألیف آن ابن سینا زنده بوده است. (مهدوی، ص۱) (۶ ترجمه برخی از آثار ابن سینا و انضمام آنها به دانشنامه علایی. (نظامی عروضی، حواشی قزوینی، ص۲۵۴(
پس از وفات ابن سینا جز منطق و الاهیات و طبیعیات چیزی از دانشنامه علایی باقی نمانده بود. جوزجانی بخش ارثماطیقی (= علم حساب) را از ارثماطیقی شفاء ترجمه و مختصر كرد و ریاضی و هیئت و موسیقی را از رسالههای دیگر ابن سینا به فارسی ترجمه كرد و به آن افزود. (بیهقی، ص۹۴؛ ابن سینا،۱۳۶۰ش، مقدمه خراسانی، ص ه، پانویس؛ نظامی عروضی، حواشی قزوینی، ص۲۵۴؛ مهدوی، ص۱۱۰) به گفته ریو (ریو، ج۲، ص۴۳۳) جوزجانی پس از وفات ابن سینا كلمه دانشنامه را به عنوان آن افزوده است. این گفته او به نظر صحیح میرسد، زیرا جوزجانی در شرح حال ابن سینا از این كتاب با عنوان علایی نام برده (ابن سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص۴۶) اما در فهرست آثار ابن سینا در همان سرگذشتنامه از این اثر با عنوان دانشنامه علایی یاد كرده است. (ابن سینا، ۱۹۷۴، تتمیم جوزجانی، ص۹۴) ۷) نامه به ابن سینا، كه هدف آن دفع سعایتی است كه از وی نزد ابن سینا شده بوده است. متن آن نشان میدهد كه مدتی میان جوزجانی و ابن سینا دوری بوده است. جوزجانی در این نامه از نثری ادیبانه و شاعرانه بهره برده است. (حائری مازندرانی، ج۱، ص۳۱ـ ۳۵) ۸) كتابالحیوان به فارسی. (شهرزوری، ج۲، ص۴۰) ۹) [تتمیم [ سیره الشیخالرئیس كه ویلیام ای. گلمان در ۱۹۷۴ میلادی، آن را به انگلیسی ترجمه و چاپ انتقادی كرده است. ۱۰) خلاص تركیبالافلاك، در شرح فصول احمد بن محمد بن كثیر فرغانی )منجم دربار مأمون و متوكل عباسی). نسخهای از این رساله در كتابخانه آستان قدس رضوی موجود است. (گلچین معانی، ج ۸، ص۳۴۷)
منابع:
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة؛
(۲) ابن ابیاصیبعه، كتاب عیونالانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس بن طحان
مولر ، كونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲؛
(۳) ابن سینا، حیبن یقظان، ترجمه و شرح فارسی منسوب به جوزجانی، چاپ هانری كوربن، تهران ۱۳۶۶ش؛
(۴) ابن سینا، دانشنامه علائی، چاپ احمد خراسانی، تهران ۱۳۶۰ش؛
(۵) ابن سینا، الشفاء، المنطق، ج۱، الفنالاول: المدخل، چاپ ابراهیم مدكور و دیگران، قاهره ۱۳۷۱ /۱۹۵۲، چاپ افست قم ۱۴۰۵؛
(۶) ابن سینا، النجاه منالغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانشپژوه، تهران ۱۳۶۴ش؛
(۷) علی بن زید بیهقی، كتاب تتمه صوانالحكمه، لاهور ۱۳۵۱؛
(۸) حاجی خلیفه، اقوالالاخیار فی علمالتاریخ و الاخبار؛
(۹) محمدصالح حائری مازندرانی، حكمت بوعلیسینا، ج۱ـ۲، چاپ حسن فضائلی، ج۳ـ۵، چاپ حسین عمادزاده، (تهران۱۳۶۲ ش)؛
(۱۰) محمد بن محمود شهرزوری، نزهه الارواح و روضه الافراح فی تاریخ الحكماء و الفلاسفه، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد، دكن ۱۳۹۶/۱۹۷۶؛
(۱۱) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحكماء، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من كتاب اخبارالعلماء باخبار الحكماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳؛
(۱۲) عمررضا كحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بیتا.)؛
(۱۳) احمد گلچین معانی، فهرست كتب خطی كتابخانه آستان قدس رضوی، ج ۸ ، مشهد ۱۳۵۰ش؛
(۱۴) صادق گوهرین، حجه الحق ابوعلی سینا، (تهران ۱۳۴۷ش)؛
(۱۵) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانه الادب، تهران ۱۳۶۹ش؛
(۱۶) منزوی، تصحیح و انتشار الاشارات و التنبیهات ابن سینا؛
(۱۷) یحیی مهدوی، فهرست نسخههای مصنّفات ابن سینا، تهران ۱۳۳۳ش؛
(۱۸) احمد بن عمر نظامی عروضی، كتاب چهار مقاله، چاپ محمد بن عبدالوهاب قزوینی، لیدن ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ افست تهران (بیتا.)؛