ابوعلی جوزجانی (خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جوزجانی، ابوعلی حسن بن علی، از عرفای بزرگ خراسان در قرن سوم. ابونُعَیم اصفهانی (احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، ج۱۰، ص۱۱۰؛ احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، ج۱۰، ص ۳۵۰) نام او را جرجانی (جورجانی) آورده است. (هجویری، ۱۳۵۸ ش، ص ۱۸۶؛ هجویری، چاپ عابدی، ۱۳۸۳ ش، ص ۲۲۵) از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، زیرا در منابع، بیشتر به اقوال و آرای او پرداخته شده است. به سبب انتساب وی به جوزجان/ گوزگان، (سُلَمی، ص ۵۳۳؛ انصاری، ص ۳۰۱( احتمالاً در آنجا متولد شده است. سُلَمی (سُلَمی، ص ۲۴۲) به مصاحبت جوزجانی با حكیم ترمذی و محمد بن فضل بلخی اشاره كرده و گفته كه وی تقریباً با ایشان هم سن بوده است؛
بنابراین، احتمالاً بیشتر عمر وی در قرن سوم سپری شده است. همچنین از گفته‌های سلمی (سلمی، ص ۲۴۴) بر‌می‌آید كه جوزجانی با بایزیدِ بسطامی نیز مصاحبت یا گفتگویی داشته است. هُجویری (هجویری، چاپ عابدی، ۱۳۸۳ ش، ص ۲۲۵) او را مرید حكیم ترمذی و از همراهان ابوبكرِ ورّاق دانسته و گفته است كه وی در زمانه خود بی‌نظیر بود. ابونعیم اصفهانی (احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، ج۱۰، ص۳۵۰) نیز از وی با تعبیر حِبر ربّانی یاد كرده است. در باره مریدان و شاگردان جوزجانی، اطلاع دقیقی وجود ندارد. پاره‌ای از سخنان او از طریق ابوبكر رازی و عبداللّه بن محمد رازی نقل شده (سلمی، ص ۲۴۲ـ۲۴۳) و هُجویری نیز (هجویری، چاپ عابدی، ۱۳۸۳ ش، ص ۲۲۵) ابراهیم سمرقندی را مرید وی معرفی كرده است.
پیروی از سنّت و دوری از بدعت، اهمیت ویژه‌ای نزد جوزجانی داشته (سلمی، ص ۲۴۳ـ۲۴۴؛ عطار، ص ۵۶۲ـ۵۶۳؛ شعرانی، ج ۱، ص۹۰) و تحلیل و تفسیر رمزی مفاهیم، كه از ویژگیهای گفتار صوفیان در آن دوره است، در سخنان وی نیز دیده می‌شود. (سلمی، ص ۲۴۳؛ ابونعیم اصفهانی، ج۱۰، ص۳۵۰؛ عطار، ص ۵۶۳) در باب مفاهیمی چون سعادت، شقاوت، رضا، صبر و تفویض هم سخنانی از وی نقل شده است. (سلمی، ص ۲۴۳ـ۲۴۴؛
قشیری، ص۲۰۰) از مجموع سخنان پراكنده‌ای كه از وی نقل شده، می‌توان به دقت و موشكافی او در تحلیل مفاهیم و احوال عرفانی پی‌برد. تقریباً همه كسانی كه ذكری از او به میان آورده‌اند، این عبارت را از وی نقل كرده‌اند كه مردمان در غفلت به‌سر می‌برند و بر ظن و گمان تكیه می‌كنند و به خطا می‌پندارند كه بر مدار حقیقت عمل می‌كنند و از روی مكاشفه سخن می‌گویند. (سلمی، ص ۲۴۵؛ عطار، ص ۵۶۲؛ شعرانی، ج ۱، ص۹۰) هجویری(هجویری، ۱۳۸۳ ش، ص ۲۲۵ـ۲۲۶) در تفسیر این سخن، آن را اشاره به جاهلان، خصوصاً جاهلان صوفیه، دانسته كه پندارهایشان بی‌حقیقت است و از روی هوا سخن می‌گویند و می‌پندارند كه از روی مكاشفه گفته‌اند؛ بر خلاف علمای ایشان كه حقیقتشان بی‌پندار است، زیرا تنها رؤیتِ حقیقی جلال و جمال حق است كه پندارها را از سر بیرون می‌كند.
كَلاباذی (ابوبكر محمد بن ابراهیم كلاباذی، ص ۳۲ـ۳۳) ابوعلی جوزجانی را در زمره كسانی چون حارثِ محاسبی، یحیی بن معاذ، حكیم ترمذی و ابوبكر ورّاق آورده است كه در باره علم معاملت سخن گفته و تألیفاتی داشته‌اند. همچنین گفته‌اند كه وی تألیفات مشهوری در علم آفات (آسیب‌شناسی سلوك) و ریاضات و مجاهدات داشته، (هجویری، ۱۳۸۳ ش، ص ۲۲۵؛ انصاری، ص ۳۲۸؛ شعرانی، ج ۱، ص۹۰) اما نام این آثار ذكر نشده است و اكنون نیز اثر مستقلی از وی در دست نیست.
منابع:
(۱) احمد بن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷؛
(۲) عبداللّه بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمد سرور مولائی، تهران ۱۳۶۲ ش؛
(۳) محمد بن حسین سلمی، كتاب طبقات الصوفیه، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰؛
(۴) عبدالوهاب بن احمد شعرانی، الطبقات الكبری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۵) محمد بن ابراهیم عطار، تذكره الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش؛
(۶) عبدالكریم بن هوازن قشیری، الرساله القشیریه، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه‌جی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
(۷) ابوبكر محمد بن ابراهیم كلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛
(۸) علی بن عثمان هجویری، كشف‌المحجوب، چاپ و. ژوكوفسكی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش؛
(۹) علی بن عثمان هجویری، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ ش.
