• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابومحمد ابن‌وهب خام

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ِبْنِ وَهْب، ابومحمد عبداللـه بن وهب بن مسلم فِهری قرشی (۱۲۵-۱۹۷ق/۷۴۳-۸۱۳م)، فقیه و محدث مالکی مصر. انتساب او به فهر به سبب ولاء با این قبیله است (بخاری، ۳(۱)/۲۱۸). ولادت او را در ۱۲۴ق و وفاتش را در ۱۹۶ یا ۱۹۸ق نیز نوشته‌اند (قاضی عیاض، ترتیب، ۲/۴۳۲؛ قس: ابن خلکان، ۳/۳۶). او در مصر چشم به جهان گشود و در حدود ۱۷ سالگی به تحصیل علم پرداخت. در مدینه به خدمت مالک بن انس رسید و مدت ۲۰ سال در صحبت وی بود و از او فقه آموخت. گفته‌اند وی نخستین‌بار (۱۴۴ق) در مراسم حج با مالک دیدار کرد (ابن عدی، ۴/۱۵۲۰؛ ابواسحاق شیرازی، ۱۵۰؛ قاضی عیاض، همان، ۲/۴۲۲). ابن وهب پیش از معاصر هموطن خود ابن قاسم (ﻫ م) عتقی نزد مالک تحصیل کرد و همین امر موجب تفاخر او بود (همان، ۲/۴۲۷). وی از محضر فقیهان دیگری چون لیث بن سعد و ابن دینار نیز فقه آموخت (ابواسحاق شیرازی، همانجا). علاوه بر روایت از استادن یاد شده، از محدثانی چون ابن جریح، ابن عیینه، ابن لهیعه، حمیدبن زیاد، سفیان ثوری و عبدالرحمن بن زیاد افریقی نیز حدیث شنید (ذهبی، ۹/۲۲۳-۲۲۴؛ ابن حجر، ۶/۷۱). از جملۀ کسانی که از او حدیث شنیده اند، می‌توان ابن مدینی، ابومصعب زهری، ابوصالح کاتب اللیث، ربیع بن سلیمان مرادی، سحنون بن سعید، عبدالرحمن بن مهدی. محمدبن عبداللـه بن عبدالحکم، یحیی بن عبداللـه بن بکیر، یحیی بن یحیی لیثی و برادرزاده‌اش احمدبن عبدالرحمن بن وهب را نام برد (ابن ابی حاتم، ۲(۲)/۱۸۹؛ قاضی عیاض، همان، ۲/۴۲۱؛ ذهبی، ۹/۲۲۴؛ ابن حجر، ۶/۷۱-۷۲). از نظر اعتبار در نقل حدیث، رجال شناسانی چون ابن سعد (۷/۵۱۸)، عجلی (ص ۲۸۳)، یحیی بن معین و ابوزرعه (ابن ابی حاتم، ۲(۲)/۱۹۰) او را ثقه دانسته‌اند، با اینهمه در منابع گاه از تساهل او در نقل سخن رفته است (نک‌ : بسوی، ۲/۱۸۳؛ ابن عدی، ۴/۱۵۱۸). این در حالی است که تصریح شده، وی از نخستین کسانی بوده که بین «حدّثنی» و «حدّثنا» و بین «اخبرنا» و «حدّثنا» فرق می‌نهاده و در روایت نحوۀ اخذ خود از شیوخ را با دقت بیان می‌کرده است (نک‌ : ترمذی، ۵/۷۵۲؛ قاضی عیاض، همان، ۲/۴۳۰؛ قس: ابن ابی حاتم، ۲(۲)/۱۸۹).
منابع بر کثیر الحدیث بودن او تأکید نموده و یاداور شده‌اند که وی ۰۰۰‘۱۰۰ حدیث روایت کرده بوده است (همانجا؛ ابن خلاد، ۶۲۲؛ قاضی عیاض، همان، ۲/۴۲۴). بخش قابل توجهی از این احادیث هم‌اکنون در جای جای کتب گوناگون حدیث ضبط شده و شماری از آنها را روایات وی نیز که جنبۀ تاریخی دارد، در منابع مهمی چون سیرۀ ابن هشام (۱/۶، جم‌( ــ که به‌طور مستقیم از او نقل کرده ــ ، فتوح مصر ابن عبدالحکم (ص ۲، ۳، جم‌(، انساب الاشراف بلاذری (۱/۱۲، جم‌(، تاریخ ابوزرعۀ دمشقی (۱/۱۴۶، جم‌(، اخبار القضاه وکیع (۱/۱۴۳، جم‌( و منابع متأخرتر نقل شده است.
ابن وهب در قرائت نیز دستی داشت و قرائت نافع را به طریق عرض از او فرا گرفته بود. ابوطاهر ابن سرح، اسماعیل بن ابی اویس و یونس بن عبدالاعلی علاوه بر حدیث، در قرائت نیز از او روایت کرده‌اند (ابن جزری، ۱/۴۶۳).
در شرح احوال ابن وهب از زهد او بسیار گفت و گو شده و ابونعیم اصفهانی در حلیه الاولیاء فصلی را بدو اختصاص داده است. دربارۀ شدت زهد او گفته شده که چون قضای مصر از سوی خلیفه به وی پیشنهاد شد، از پذیرفتن آن سرباز زد و در توضیح علت امتناع خود، یادآور شد که عالمان با پیامبران و قضات با سلاطین محشور خواهند شد (نک‌ : ابونعیم، ۸/۳۲۴ به بعد؛ قاضی عیاض، همان، ۲/۴۳۱؛ ابن خلکان، ۳/۳۷). در داستانی که دربارۀ وفات او نقل کرده‌اند، مرگش را بر اثر شنیدن هول و هراس روز رستاخیز دانسته‌اند (همانجاها).
ابن وهب در ۷۲ سالگی در مصر از دنیا رفت و عبّاد، والی مصر، بر پیکر او نماز خواند (قاضی عیاض، همان، ۲/۴۳۲). ابن خلکان (۳/۳۶) از قول قضاعی آورده است که در مجرّ بنی مسکین قبری کوچک و فرسوده و کهن معروف به قبر عبداللـه وجود داشته که وی احتمال می‌داده، قبر ابن وهب بوده باشد. به هر روی هم‌اکنون در قرافۀ قاهره مقبره‌ای به نام ابن وهب وجود دارد (EI۲).
آثار: قاضی عیاض ضمن اشاره به کثرت و اهمیت تألیفات ابن وهب، شماری از آنها را نام برده است (همان، ۲/۴۳۲-۴۳۳). آثار بازماندۀ او اینهاست: ۱. الجامع، در حدیث که بخشی از آن بر روی پاپیروس باقی مانده و داویدویل این نسخه را در سالهای ۱۹۳۹-۱۹۴۸م با برخی حواشی در قاهره به چاپ رسانده است. الجامع مشتمل بر این مباحث است: کتاب انساب، کتاب سکوت، کتاب خاتم، احادیث مربوط به جنگ حنین و دعایی از ابن عباس (در مورد بخشهای دیگر این کتاب، نک‌ : EI۲؛ برای اسناد روایت آن، نک‌ : قاضی عیاض، الغنیه، ۱۶۳)؛ ۲. مسند ابن وهب، که بخشی از آن به صورت خطی در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق نگهداری می‌شود (فهرس، ۲۱۱)؛ ۳. نسخه‌ای مشتمل بر احادیث ابن وهب به روایت ابوصالح عبداللـه ابن صالح که در دارالکتب مصر موجود است (GAS, I/۴۶۶). همچنین باید روایت ابن وهب از موطأ مالک را یاد کرد که در طی قرون متمادی ۲/۴۳۳؛ رعینی، ۴۳؛ ابن غازی، ۱۲۹؛ رودانی، ۳۹؛ زرقانی، ۱/۵؛ قس: طبری، ۲۴، جم‌( و نیز گفته شده که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های قیروان و فیض‌ اللـه استانبول نگهداری می‌شود (نک‌ : GAS, I/۴۶۰؛ عبدالباقی، «ای»؛ قس: GAL, S, I/۲۹۸). ابن وهب تفسیری نیز داشته که ثعلبی در الکشف والبیان از آن یاد کرده است (نک‌ : GAS, I/۴۶۶؛ حاجی خلیفه، ۱/۴۴۰). همچنین کتابی از ابن بشکوال در دست است که در آن از استادانی یاد شده که ابن وهب از آنان روایت کرده است و نسخۀ خطی آن در یک کتابخانۀ شخصی در رباط دیده شده است (GAS، همانجا؛ زرکلی، ۴/۱۴۴).
مآخذ: ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م؛ ابن جزری، محمدبن محمد، غایه النهایه، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق؛ ابن خلاد رادمهرمزی، حسن بن عبدالرحمن، المحدث الفاصل، به کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر؛ ابن عبدالحکم، عبدالرحمن بن عبداللـه، فتوح مصر، به کوشش توری، لیدن، ۱۹۳۰م؛ ابن عدی، عبداللـه، الکامل، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛ ابن عطیه، عبدالحق، فهرس، به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م؛ ابن غازی، محمدبن محمد، فهرس، به کوشش محمد زاهی، دارالبیضاء، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م؛ ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م؛ ابوزرعۀ دمشقی، عبدالرحمن بن عمرو، تاریخ، به کوشش شکر اللـه قوجانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م؛ ابونعیم اصفهانی، احمدبن عبداللـه، حلیه الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م؛ بخاری، محمدبن اسماعیل، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م؛ بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفه و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۹۷۵م؛ بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیداللـه، قاهره، ۱۹۵۹م؛ ترمذی، محمدبن عیسی، الجامع الصحیح، به کوشش احمدمحمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛ رعینی، علی بن محمد، برنامج، به کوشش ابراهیم شبوح، دمشق، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م؛ رودانی، محمدبن سلیمان، صله الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م؛ زرقانی، محمد، شرح الزرقانی علی موطأ مالک، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛ زرکلی، اعلام؛ طبری، محمدبن جریر، اختلاف الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ عبدالباقی، محمد فؤاد، مقدمه بر موطأ مالک، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م؛ عجلی، احمدبن عبداللـه، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م؛ فهرس مجامیع المدرسه العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م؛ قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، دارمکتبه الحیاه؛ همو، الغنیه، به کوشش ماهر زهیر جرار، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م؛ وکیع، محمدن خلف، اخبار القضاه، به کوشش عبدالعزیز مصطفی مراغی، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م؛



جعبه ابزار