|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «اجزای قرآن (علوم قرآنی)». رده:قرآن شناسي رده:تقسيمات قرآن قرآن کریم دارای تقسیمات مختلفی است که با آنها شناخته می‌شود. مانند جزء، حزب، سوره، آیه و ... . ولی باید توجه داشت که همه آن تقسیمات در متن قرآن مطرح نشده است و تنها تقسیم قرآن به سوره‌ها و آیه‌ها منشأ قرآنی دارد؛ چنان‌که قرآن در مورد مجموعه‌ای از کلام الهی که برای بیان غرضی و هدفی کنار هم آمده‌اند و غیر از یک مورد (سوره توبه) با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ آغاز می‌شوند، به‌صورت متعدد واژه سوره را به کار برده است. [۴]
عبدالباقی، محمدفؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ص ۴۷۰، تهران، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۴.
و هم‌چنین در قرآن درباره قطعه‌ای از کلام خدا|کلام الهی نیز در موارد فراوانی از کلمه «آیه» در شکل‌های مختلف (مفرد، جمع و ...) استفاده شده است. (البته بعضی از آنها در معنای مذکور است.) [۵]
عبدالباقی، محمدفؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ص ۱۳۳ ۱۳۸، تهران، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۴.
و در روایات هم این دو واژه فراوان به چشم می‌خورد که بعضی از آنها در روایات مختلف کتاب فضل القرآن اصول کافی آمده است؛ اما تقسیم قرآن به جزء، حزب و ... از کارهایی است که بعدها صورت گرفته است و منشأ قرآنی ندارد. تجزیه قرآن، یعنی جزء‌جزء و دسته‌بندی کردن آن. «جزء» در لغت به معنی پاره و تکه‌ای از چیزی است. و این معنی بر یک‌یک سوره‌ها، آیات، کلمات و حتی بر حروف قرآن نیز صادق است. اما آنچه مورد بحث ما در این نوشتار است، معنی معروف و اصطلاحی آن است که بر بخش‌های خاصی از قرآن اطلاق می‌شود. طبق بعضی از نقل‌ها سابقة تقسیم قرآن به اجزا و بخش‌های مختلف، به زمان [رسول اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ یا نزدیک به آن زمان باز می‌گردد؛ ۹.۱ - روایتی از رسول خداچنانکه از نافع بی‌جبیر نقل شده است که: پیامبر|پیامبر ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ می‌فرمودند: «جزئی از قرآن را خواندم». [۷]
سجستانی، ابوبکر، عبدالله بن ابی‌داود، کتاب المصاحف، ص ۱۳۱، بیروت، انتشارات دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۵.
۹.۲ - روایتی از امام علیو امام علی|امام علی ـ علیه‌السلام ـ نیز در توصیف پرهیزکاران می‌فرمایند: «اما اللیل فصافون اقدامهم تالین لاجزاء القرآن یرتّلونها ترتیلا»؛ [۸]
نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، انتشارات پارسایان، چاپ دوم، ۱۳۷۹، ص ۴۰۲، خطبه ۱۹۳، بند ۸.
«پرهیزکاران در شب بر پا ایستاده مشغول نمازند، قرآن را جزء جزء و با تفکر و اندیشه می‌خوانند».۹.۳ - روایتی دیگرو نیز نقل شده است مردی میان مکه و مدینه خدمت رسول خدا|رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ رسید و عرض کرد: «شب گذشته دو جزء از قرآن از من فوت شد که حاضر نیستم آن را با چیزی عوض کنم». [۹]
سجستانی، ابوبکر، عبدالله بن ابی‌داود، کتاب المصاحف، ص ۱۳۱، بیروت، انتشارات دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۵.
از آنچه ذکر شد، به دست می‌آید که در صدر اسلام واژه «جزء» در مورد پاره‌ای از قرآن به کار می‌رفته است. اما درباره اینکه این تقسیم‌بندی توسط چه کسی یا چه کسانی انجام شده است، آثاری در دست است که نشان می‌دهد تقسیم قرآن به جزءهای مختلف و به شکل‌های گوناگون توسط صحابه آغاز شده است ( می‌گوید: «فقد حزب الصحابة القرآن احزابا».) و بعدها توسط تابعین و غیر آنها ادامه پیدا کرده تا اینکه به شکل کنونی درآمده است؛ در این‌جا به بعضی از آن آثار اشاره می‌شود: ۱۰.۱ - روایتی از زرکشیزرکشی به نقل از کتاب‌های احمد حنبل، ابو‌داود و ابن‌ماجه از قول اوس‌بن حذیفه چنین نقل می‌کند که: رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ از اصحاب پرسیدند: «چگونه قرآن را تقسیم (دسته‌بندی) می‌کنید؟ پاسخ دادند: ما قرآن را به ۳، ۵، ۷، ۱۱ و ۱۳ حزب (جزء و بخش) تقسیم می‌کنیم و بخش طولانی آن از سورة «ق» تا آخر قرآن است». [۱۱]
زرکشی، بدرالدین، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، انتشارات دارالجیل، ۱۴۰۸، ج ۱، ص ۲۵۰.
البته مراد پایان همان مقداری از قرآن می‌باشد که تا آن زمان نازل شده بود. تقسیم دیگری که در زمان صحابه رایج بوده، تقسیم قرآن به هفت جزء بوده است که البته نزد همه صحابه یکسان نبوده است؛ چنان‌که تقسیم عبدالله بن مسعود با تقسیم دیگر صحابه از جهت شکل متفاوت بوده است و این تقسیم در زمان‌های بعد نیز با شکل‌های مختلف رایج بوده است؛ چنان‌که از قتادة دو گزارش متفاوت در این باره نقل شده است [۱۳]
سجستانی، ابوبکر، عبدالله بن ابی‌داود، کتاب المصاحف، ص ۱۳۰ ـ ۱۳۱، بیروت، انتشارات دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۵.
و نیز از یحیی بن آدم هم دو گزارش متفاوت دیگری از تقسیم قرآن به هفت جزء ذکر شده است. [۱۴]
سجستانی، ابوبکر، عبدالله بن ابی‌داود، کتاب المصاحف، ص ۱۳۴ ـ ۱۳۵، بیروت، انتشارات دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۵.
تقسیم دیگری که توسط مجاشعی از قول ابی‌محمد حمانی گزارش شده است، تقسیم قرآن به چهار بخش و جزء می‌باشد. [۱۵]
سجستانی، ابوبکر، عبدالله بن ابی‌داود، کتاب المصاحف، ص ۱۳۳، بیروت، انتشارات دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۵.
تقسیمات دیگری هم برای قرآن ذکر شده است. چنان‌که سجستانی در کتاب المصاحف خود، از قول«هلال وراق» و «عاصم مجدری» از تقسیم قرآن به ۵، ۶، ۷، ۸، ۹ و ۱۰ جزء خبر داده است؛ و تفصیل این تقسیمات را هم ذکر کرده است. البته تفصیل تقسیم به ۹ جزء را نیاورده و متذکر شده است که راوی آن را حفظ نکرده است. [۱۶]
سجستانی، ابوبکر، عبدالله بن ابی‌داود، سجستانی، کتاب المصاحف، ص ۱۳۳ و ۱۳۴، بیروت، انتشارات دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۰۵.
تقسیم دیگر قرآن تقسیم آن به چهارده جزء می‌باشد. [۱۷]
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۴، ص ۴۲۳، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، بی‌تا.
۱۴.۱ - روایتی از امام صادقچنانکه امام جعفر صادق|امام جعفر صادق ـ علیه‌السلام ـ به حسین بن خالد فرمودند: «.... اما عندی مصحفاً مجزیً اربعة عشر جزءاً؛ در نزد من قرآنی است که چهارده جزء است».بنا بر آنچه گذشت دسته‌بندی (تجزیه) قرآن به شکل‌های مختلف بوده است و دست‌کم تا زمان امام صادق|امام صادق ـ علیه‌السلام ـ تقسیم کنونی قرآن (۳۰ جزء و ۱۲۰ حزب) رایج و شایع نبوده است. در اینکه تقسیم قرآن به سی جزء از کی و چگونه مطرح شده است، احتمالات و اقوالی ذکر شده است؛ از جمله اینکه: ۱۵.۱ - احتمال‌های گوناگوناکنون برخی احتمال‌ها را بیان می‌کنیم:۱۵.۱.۱ - فیض کاشانیمرحوم فیض کاشانی می‌فرماید: «گفته شده است که حجاج بن یوسف|حجاج (بن یوسف ثقفی) قرّاء را حاضر کرد و دستور داد تا کلمات حروف قرآن را بشمارند و اجزای آن را مساوی کنند و آنها هم قرآن را به سی جزء و ... تقسیم کردند».۱۵.۱.۲ - آیت الله معرفتو آیت الله معرفت هم در این باره می‌فرماید: «گفته شده است مأمون عباسی امر کرد تا قرآن را چنین تقسیم کنند، و نیز گفته شده است که حجاج چنین دستوری را داده است». [۱۹]
معرفت، محمدهادی، التمهید، ج ۱، ص ۳۶۴، قم، موسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲.
۱۵.۱.۳ - زرکشیزرکشی، مشهور شدن تقسیم قرآن به سی جزء را مربوط به مدارس می‌داند. [۲۰]
بدرالدین، محمد بن عبدالله، زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۵۰، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، انتشارات دارالجیل، ۱۴۰۸.
۱۵.۱.۲ - آیت الله معرفتو آیت الله معرفت هم بر این باور می‌باشد و می‌نویسد: «تحزیب قرآن و تجزیه آن به سی جزء در مدارس و غیر مدارس به جهت آسانی قرائت مشهور شده است». [۲۱]
معرفت، محمدهادی، التمهید، ص ۳۶۴، قم، موسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲، ج ۱.
۱۵.۱.۵ - زرقانیهمچنین زرقانی هم در مورد این مسأله می‌گوید: «مصاحف عثمانی همان‌طور که خالی از نقطه و شکل بود، مجرد از تجزیه نیز بود و در طول زمان مردم به اعتبارات مختلف قرآن را جزء جزء کردند، بعضی از آنها قرآن را به سی قسمت تقسیم کردند و هر قسمت را جزء نامیدند ... .»بنا بر آنچه گذشت روشن شد که تقسیماتی که در قرآن انجام شده (غیر از تقسیم قرآن به سوره و آیات) هیچ‌یک به دستور شارع مقدس (توقیفی) نبوده است؛ بلکه قرآن‌پژوهان طبق نظر خود این کارها را کرده‌اند. و هدف آنها هم از این کارها، آسان شدن قرائت، تعلیم و تعلم، حفظ و ... قرآن بوده است و به همین جهت هم غالباً این تقسیمات با توجه به مقدار آیات بوده است و سعی شده است که اجزای مختلف حجمی یکسان داشته باشند. بنابراین وجود اختلافات در آن تقسیم‌بندی‌ها امری کاملاً طبیعی و عادی است. چنان‌که قرآنی که در پاکستان چاپ شده و در بین مردم آنجا شهرت دارد، از جهت شروع بعضی از جزء‌ها با قرآنی که با خط عثمان طه منتشر شده در ۶ مورد تفاوت‌های مختصری دارند که عبارتند از: ۱۶.۱ - تفاوت قرآن پاکستانی با قرآن عثمان طهقرآن پاکستانی با قرآن عثمان طه چند تفاوت دارد:۱۶.۲ - اولشروع جزء ۷ در قرآن پاکستانی از آیة ۸۳ مائده (و اذا سمعوا...) می‌باشد؛ ولی در قرآنی که با خط عثمان طه می‌باشد، این جزء با آیه ۸۲ مائده (لتجدن اشد الناس ...) شروع شده است.۱۶.۳ - دومدر قرآن پاکستانی جزء ۱۱ از آیه ۹۴ سوره توبه (یعتذرون الیکم ...) آغاز شده؛ در‌حالی‌که در قرآن به خط عثمان طه این جزء از آیه ۹۳ توبه (انما السبیل ...) شروع گردیده است.۱۶.۴ - سومدر قرآن پاکستانی جزء ۱۴ از آیه ۲ حجر شروع شده؛ ولی در قرآن به خط عثمان طه از اول این سوره، آن جزء شروع گردیده است.۱۶.۵ - چهارمجزء ۲۰ در قرآن پاکستانی از آیه ۶۰ نمل (امن خلق...) و در قرآن با خط عثمان طه از آیه ۵۶ این سوره (فما کان...) آغاز می‌گردد.۱۶.۶ - پنجمشروع جزء ۲۱ در قرآن پاکستانی از آیه ۴۵ سوره عنکبوت (اتل ما اوحی...) می‌باشد؛ در‌حالی‌که در قرآن با خط عثمان طه از آیه ۴۶ عنکبوت ('''و لا تجادلوا...) آغاز شده است.۱۶.۷ - ششمآخرین مورد اختلافی اینکه: همان‌طور که در سؤال آمده است جزء ۲۳ در قرآن پاکستانی از ۲۲ سوره یس (و مالی...) شروع می شود ولی در قرآن با خط عثمان طه این جزء از آیه ۲۸ سوره یس (و ما انزلنا...) شروع می گردد.نکته قابل توجه این است که اختلافات در تقسیم‌های ذکر شده در مورد قرآن، به متن و محتوای آن لطمه‌ای نمی‌زند و تقسیم آن به سی جزء برای تعیین مقدار تلاوت روزانه کسی که می‌خواهد قرآن را در یک ماه که معمولاً سی روز است قرائت نماید، نقش زیادی دارد. ۱. دکتر محمود، رامیار، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، چ ۳، ۱۳۶۹ش، ص ۵۴۳ ـ ۵۴۴. ۲. بهاء‌الدین، خرم‌شاهی، دانش‌نامه قرآن و قرآن‌پژوهشی، بیجا، انتشارات دوستان و انتشارات ناهید، چ ۲، ۱۳۸۱، ج ۱، ص ۹۲۷.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اجزای قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۰۴. رده:قرآن شناسی رده:تقسیمات قرآنی |
