احمد بن عبیدالله خصیبی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خَصیبی، احمدبن عبیداللّه، کنیه‌اش ابوالعباس، کاتب و وزیر
عباسیان بوده است.
وی را نواده احمد بن اسماعیل‌بن خصیب جَرجرایی، وزیر منتصر باللّه
(بدون ذکر نسبت جرجرایی و عنوان وزیر) یا نواه سلیمان خصیبی
دانسته‌اند. او کار دیوانی را با کتابت در دستگاه دیوانی مادرِ مقتدر عباسی آغاز کرد.
در ۱۱
رمضان ۳۱۳، پس از عزل عبداللّه‌بن محمد خاقانی از
وزارت ، مقتدر به پیشنهاد مادرش، خصیبی را به این سمت برگزید.
از دلایل رسیدن خصیبی به وزارت آگاه شدن وی از مخفیگاه همسر مُحسِّن، پسر وزیر اسبق، ابوالحسن علی‌بن محمد ابن‌فُرات، و بازجویی از وی و واداشتنش به پرداخت مبلغی هنگفت به خزانه بود. خصیبی همچنین در یادداشتی نزد مقتدر و مادرش، معایب خاقانی و پسر و دبیرانش را برشمرد.
افزون بر این، گفته شده است که خصیبی با اطرافیان مقتدر مناسبات دوستانه‌ای داشت و محبت آنان را به خود جلب کرده بود و آن‌ها نزد مقتدر به هواخواهی از وی می‌پرداختند.
در ۳۱۴، مقتدر به توصیه خصیبی، یوسف‌بن ابی‌الساج (والی آذربایجان) را به حکومت نواحی شرقی گمارد و او را مأمور جنگیدن با قرامطه در سرزمینهای گرمسیری اَحساء و قطیف کرد. این تدبیر بعدآ از نکات منفی مدیریت وی به شمار آمد.
خصیبی میخواره بود و به امور دیوانی رسیدگی نمی‌کرد و زمام کارها را به نایبانش وامی‌گذاشت. بیشترین همّ وی
مصادره اموال کسانی همچون وزیر پیشین و کارگزاران و دبیران بود. به همین دلیل، به زودی مشکلات بسیاری برایش پیش آمد. چنان‌که خود دچار تنگدستی شد، اموال و مصالح دولت از دست رفت، درآمدها کاهش و هزینه‌های دولت افزایش یافت و ازاین‌رو شایعاتی درباره برکناری خصیبی درگرفت.
سرانجام خصیبی پس از چهارده ماه وزارت، در ۱۱
ذیقعده ۳۱۴ عزل و دستگیر گردید و پسر و دبیرانش نیز حبس شدند. به جای وی، علی‌بن عیسی که خصیبی وی را در مقام اشراف و نظارت امور مالی
مصر و
شام ابقا کرده بود، به وزارت رسید. علی‌بن عیسی با جدیت به سامان دادن کارها پرداخت و به دستور مقتدر، خصیبی را در حضور
فقها و
قضات و دبیران بازجویی کرد و دستنوشتی دالّ بر تعهد پرداخت هزار دینار از وی گرفت و او را به
حبس بازگرداند.
اوضاع آشفته دربار خلافت، که بازیچه دست امیرالامراها شده بود، امکان بازگشت به کارهای دیوانی را برای خصیبی فراهم کرد. او در ۳۱۸ مدتی مأمور اخذ مالیات در پاره‌ای از استانهای
ایران گردید. در ۳۱۹، حسین‌بن قاسم وزیر به کارگزار فارس دستور داد خصیبی را که در
شیراز بود، دستگیر کند. اما خصیبی به
بغداد گریخت و در آن‌جا پنهان شد. هنگامی که حسین‌بن قاسم با بحران مالی مواجه شد، مقتدر از خصیبی خواست به وزارت بازگردد. اما او فقط پذیرفت که در بخشی از کارها به وزیر کمک کند. بعدآ میان خصیبی و وزیر اختلاف و مشاجره پیش آمد، که به برکناری حسین‌بن قاسم در
ربیع‌الآخر ۳۲۰ انجامید.
وقتی خلیفه قاهر در ذیقعده ۳۲۱ خواست خصیبی را به وزارت برگزیند، خصیبی نقشه‌ای طرح کرد تا ثروتمندان را دستگیر و اموالشان را مصادره کنند. محمدبن قاسم وزیر، که نادانسته مجری این نقشه شده بود، خود دستگیر گردید و وزارت به خصیبی رسید.
چندی بعد در
جمادی‌الاولی یا
جمادی‌الآخره ۳۲۲، حَجَریان و ساجیان (دو گروه از غلامان دارالخلافه) که از خلیفه بیمناک بودند، به خانه او هجوم بردند و با دستگیر و زندانی کردن وی به خلافتش پایان دادند. خصیبی در جامه زنانه از خانه گریخت و راضی‌باللّه به خلافت رسید.
راضی به‌کوشش ابن‌مُقْله وزیر، امان‌نامه‌ای برای خصیبی نوشت و زمام برخی دیوانهای مهم را به وی سپرد. در ۳۲۳ ابن‌مقله، خصیبی را به عمان تبعید کرد، اما فرماندار آن‌جا وی را آزاد نمود و او پنهانی به بغداد بازگشت. در ۳۲۴ با برکناری ابن‌مقله و انتصاب عبدالرحمان‌بن عیسی به وزارت، خصیبی از مخفیگاهش بیرون آمد. وزیر با او به احترام رفتار کرد و ابن‌مقله را به او سپرد. خصیبی از ابن‌مقله انتقام گرفت و وی را شکنجه کرد و غرامتی سنگین بر او نهاد.
خصیبی در اواخر
شوال ۳۲۸ درگذشت.
به‌نوشته ابن‌طقطقی،
وی ادیب، شاعر، مترسل و صاحب خط نیکو بود و زندگی مرفهی داشت، پاک دست بود و از پذیرفتن رشوه امتناع می‌کرد. با آن‌که مورخان متقدم وی را ضعیف و ناکاردان دانسته‌اند،
ذهبی
او را کبیر و قدرتمند و با هیبت یاد کرده است.
(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) ابن‌طقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، بیروت: دارصادر، (بی‌تا).
(۳) ذهبی.
(۴) سمعانی.
(۵) هلال‌بن مُحَسِّن صابی، الوزراء، او، تحفة‌الامراء فی تاریخ الوزراء، چاپ عبدالستار احمد فراج،) قاهره (۱۹۵۸.
(۶) صفدی.
(۷) مسعودی، مروج (بیروت).
(۸) مسکویه.
(۹) EI۲, sv "Al-Khasibi, (by D Sourdel).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن عبیدالله خصیبی»، شماره۷۰۹۲.
