احمد بن علی بیهقی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بیهقی، ابوجعفر احمدبن علی معروف به بوجعفرک، از دانشمندان بلندپایة لغت، نحو، قرائت و تفسیر در سده‌های پنجم و ششم و صاحب کتاب تاج المصادر. وی در حدود ۴۷۰ زاده شد. (یاقوت حموی، ج ۴، ص ۴۹؛ صفدی، ج ۷، ص ۲۱۴؛ سیوطی، ۱۳۸۴، ج ۱، ص ۳۴۶) هیچیک از منابع از زادگاهش یاد نکرده اند، ولی با توجه به اشاره‌ای که ابوالحسن علی بن زید بیهقی، معروف به ابن فندق (علی بن زید بیهقی، ص ۲۸۸) به کلیماباد بیهق کرده که زادگاه جدّ او به نام محمد است و عبارت «نزیل ( =میهمان) نیشابور». (قفطی، ج ۱، ص ۸۹؛).
سیوطی، ۱۹۶۰، ص چهار و نیز نسبت بیهقی که همه در آن اتفاق دارند، به نظر می‌رسد که در بیهق زاده شده و سپس به نیشابور کوچیده و در آنجا اقامت گزیده باشد.
در منابع دربارة تحصیلات و استادان و زندگانی وی جز این نمی‌یابیم که از محضر قاضی ابونصراحمدبن محمدبن صاعد حنفی (متوفی ۴۸۲) و واعظ معتزلی، ابوالحسن علی بن حسن صندلی (متوفی ۴۸۴) بهره گرفت و صحاح اللغة جوهری (تاج اللغة و صحاح العربیة) و کتاب‌های بسیار دیگری را نزد ابوالفضل احمدبن محمد میدانی (متوفی ۵۱۸) خواند و از برکرد. (یاقوت حموی، ج ۴، ص ۴۹-۵۰، ج ۵، ص ۴۸؛).
سیوطی، ۱۹۶۰؛
صفدی، ج ۷، ص ۲۱۴، به روایت ابن فندق (ابن فندق، ص ۲۸۹) در ۵۱۴، امام جامع قدیم نیشابور و دارای کُتّاب (مدرس، مکتب) بوده است. جز ابن فندق که کتاب تاج المصادر او و چند کتاب دیگر را نزد او خوانده، شاگردان بسیار دیگری نیز در مکتب او تعلیم دیده‌اند که منابع با اوصافی نظیر «اصحاب نجباء» و «تلامذة نجباء» از آنان یاد می‌کنند. (یاقوت حموی، ج ۴، ص ۴۹؛).
قفطی، ج ۱، ص ۸۹؛
صفدی، ج ۷، ص ۲۱۴؛
سیوطی، ۱۳۸۴، همانجاها. در منابع آمده است که جز در اوقات نماز از خانه خارج نمی‌شد و به دیدار کسی نمی‌رفت، اما مردم به قصد تعلّم وتبرک به دیدار او می‌شتافتند. عبارت قفطی (قفطی، ج ۱، ص ۸۹؛).
ـ اگر سهوی رخ ننموده باشد ـ دلالت بر این دارد که خانة او در مسجد بوده است. بوجعفرک بیهقی پس از نمازعصر روز سه شنبه، آخرین روز از ماه رمضان ۵۴۴ براثر بیماری کوتاهی درگذشت و در روز عیدفطر در مقبرة نوح به خاک سپرده شد. (یاقوت حموی، ج ۴، ص ۴۹؛).
صفدی، ج ۷، ص ۲۱۴؛
قفطی، ج ۱، ص ۸۹ ـ ۹۰.
آثار باقیمانده از بیهقی عبارت است از: ۱ المحیط به لغات القرآن، نسخه‌ای از این کتاب به کوشش حسین شفیعی فریدنی، در مجموعه‌ای به چاپ رسیده است؛ (میراث اسلامی ایران، دفتر سوم، ص ۷۵۱ ـ ۸۳۶).
تو ینابیع اللغة، در واقع همان صحاح اللغة جوهری است که بیهقی آن را از شواهد پیراسته و مطالب مفیدی از تهذیب اللغة ازهری و الشامل ابومنصور جبّان و معجم مقاییس اللغة ابن فارس بدان افزوده است. این اثر.
کتابی مفید و تقریباً هم حجمِ الصحاح است؛
۳ تاج المصادر (رجوع کنید بهادامة مقاله). یاقوت حموی (ج چهار، ص ۵۰) کتاب دیگری به نام المحیط به علم القرآن را از تألیفات بیهقی دانسته است که ظاهراً همان المحیط به لغات القرآن است. دکتر احمد عبدالغفور عطّار در مقدمة صحاح جوهری (جوهری، ج ۱، ص ۱۶۳ ۱۶۴) و نیز در الصحاح و مدارس المعجمات العربیة (ص ۱۹۴ ۱۹۵) که در واقع چاپ دوم و مستقل همان مقدمة صحاح اللغة است، دو کتاب المحیط به لغات القرآن و ینابیع اللغة بیهقی را، به سبب ارتکاب خطا در فهم منابع، به تاج الدین خواری (متوفی ۵۸۰) نسبت داده و علینقی منزوی نیز براثر خطایی مشابه، کتابی به نام الفرائد را به بیهقی نسبت داده است که اصلی ندارد. (احمد بیهقی، مقدمه عالم زاده، ص ۵۶-۵۹).
از میان آثار بیهقی تاج المصادر مشهورتر و به سبب اشتمال بر غالب مصادر عربی (نزدیک به هفده هزار مصدر) و برابرهای فارسی آن‌ها پیوسته منبعی غنی و موثّق برای فرهنگ نویسان فارسی زبان بوده است. به گفتة مؤلّف، مواد عربی تاج المصادر از قرآن کریم و احادیث و نیز افعال کثیرالاستعمال دیوان‌های عرب گردآمده و در شرح و معنای این مواد از چند کتاب نظیر دیوان الادب فارابی، صحاح اللغة جوهری، تهذیب اللغة ازهری، الغریبین هروی و المصادر زوزنی بهره گرفته شده است. (احمد بیهقی، ۶۶؛ احمد بیهقی، ص ۶۸؛ احمد بیهقی، ص ۶۹) تاج المصادر در دوبخش بزرگِ مصادر ثلاثی مجرد و مصادر ثلاثی مزید و رباعی مجرد و مزید تدوین یافته است. بخش نخستین، خود براساس حرکت عین الفعل در ماضی و مضارع، به شش باب و آنگاه هریک از این ابواب به بخش‌های فرعی سالم، مضاعف، اجوف، ناقص و مهموز منقسم گردیده که این بخش‌های فرعی نیز دارای بخش‌های کوچک دیگری چون مضاعف مهموزاللام است. سپس مصادر، برحسب حرف آخر و ترتیب الفبایی، در این بخش‌های اصلی و فرعی و ابواب جای یافته است. در هریک از ابواب مصادر بخش دوم (ثلاثی مزید و رباعی مجرد و مزید) نیز همین تقسیمات عیناً اعمال شده است. در این تقسیم و ترتیب هم تأثیر دیوان الادب فارابی دیده می‌شود و هم تأثیر الصحاح جوهری و المصادر زوزنی (احمد بیهقی، ص ۶۸) تاج المصادر یک بار در ۱۳۰۱ به خط ملک الکتاب میرزامحمد شیرازی در بمبئی در ۲۲۹ صفحة کوچک و دو بخش در یک مجلّد چاپ شده و باردیگر به تصحیح و تحشیه و تعلیق هادی عالم زاده، در تهران و در دو جلد (جلد اول، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۶ ش، و جلد دوم، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۷۵ ش) همراه با فهارس گوناگون نشر یافته است.
منابع :
احمدبن علی بیهقی، تاج المصادر، چاپ هادی عالم زاده.
(۱) تهران ۱۳۶۶ ش؛
(تو) علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، چاپ کلیم الله حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛
اسماعیل بن حماد جوهری، الصّحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطّار، تهران.
(۳) ۱۳۶۸ ش، بیروت (بی تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش؛
(چهار) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین والنحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر ۱۳۸۴؛
(۵) همو، کتاب طبقات المفسرین، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰؛
(۶) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۷، چاپ احسان عباس، ویسبادن ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹؛
(۷) احمدبن عبدالغفور عطار، الصحاح و مدارس المعجمات العربیة، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷؛
(۸) علی بن یوسف قفطی انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹٫۱۹۵؛
(۹) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ ـ ۱۳۵۷/۱۱۹۳۶ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
