احمد بن قاسم بونی خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بونی، ابوالعباس‌احمد بن قاسم بن محمدساسی تمیمی(۱۰۶۳-۱۱۳۹ق/۱۶۵۳-۱۷۲۷م)، فقیه مالکی، محدث و ناظم آثار پیشینیان بود. کتانی به نقل از معاصر وی ، عبدالرحمان جامعی، نام جد وی را محمد معروف آورده است. (کتانی ، ج۱، ص۲۳۶)
بروکلمان زندگی او را میان سال‌های ۱۰۰۳-۱۱۰۳ق/۱۵۹۴-۱۶۹۱م دانسته، و حفناوی درگذشتش را پس از ۱۱۱۶ق/۱۷۰۴م آورده است(حفناوی، ج۱، ص۵۲۲) که با توجه به اتفاق مآخذ دربارۀ تاریخ ولادت و درگذشت بونی نادرست به نظر می‌رسد. حفناوی وی را مرجع در فتوا و حلال مشکلات علمی وصف کرده است(حفناوی، ج۱، ص۵۲۲).
بونی در شهر بونه(عنابه)، در شرق الجزایر متولد شد و در ۷۶ سالگی همان‌جا درگذشت(کتانی ، ج۱، ص۲۳۶). پدرش اهل دانش بوده، و جیلالی آثار او را بالغ بر ۱۰۰ عنوان گفته است(کتانی ، ج۱، ص۲۳۶). احتمالاً او دچار اشتباه شده، و میان پدر و پسر خلط کرده، آثار فرزند را به پدر نسبت داده است(کتانی ، ج۱، ص۲۳۶؛ حفناوی، ج۱، ص۵۲۲).
بونی به شهرهای مختلف شمال افریقا، به ویژه مصر برای کسب علم سفر کرد. از جمله گزارش‌های موجود دربارۀ این سفرها، گزارش ملاقات احمد بن موسى جزائری در ۱۰۹۲ق/۱۶۸۱م با وی هنگام حضور در مصر است(جیلالی، ج۳، ص۱۷۷). براساس اجازات او، مشایخ وی در حدیث، پدرش و نیز جمعی از علمای تونس، الجزایر، مغرب و مصر هستند. او در کتاب خویش الدرة المصونة فی علماء و صلحاء بونه، شیوخ خود را به تفصیل یاد کرده است. محمد بن سلیمان رودانی، خلیل بن ابراهیم لَقانی، احمد بن عبداللطیف بَشبیشی، یحیى شاوی، عبدالباقی زُرقانی، محمد بن عبدالله خَرَشی، ابراهیم بن مرعى شَبْرَخیتی، علی خُضَری رشیدی، محمد بن عبدالعزیز مَنوفی و برکات بن بادیس قُسَنطینی از استادان او بوده‌اند(کتانی، ج۱، ص۲۳۷؛ جیلالی، ج۳، ص۱۷۷؛ حفناوی، ج۱، ص۵۲۲_۵۲۴). او پس از بازگشت از سفر در بونه استقرار یافت و به اقراء، نقل حدیث و تألیف پرداخت(جیلالی، ج۳، ص۱۷۷).
از معدود راویان شناخته شدۀ او، عبدالرحمان جامعی، عبدالقادرراشدی قسنطینی، عَزوزفاسی، حسن بن سلامۀ طیبی و دو فرزند خود وی، احمد زَرّوق و محمد را می‌توان نام برد.(حفناوی، ج۱، ص۵۲۲؛ کتانی، ج۱، ص۲۳۶_۲۳۸)
کثرت تألیف بونی را درمیان مردم الجزایر بی‌نظیر ساخته است. (سعدالله، ج۲، ص۳۳۷) آثار وی بیشتر در فقه، تفسیر، لغت، ادب، تاریخ، اصول دین، جدل، طب، جغرافیا و اخلاق است. جیلالی با ارائۀ فهرستی موضوعی، آثار وی را در هر یک از حوزه‌ها برمی‌شمارد.(جیلالی، ج۳، ص۱۷۸_۱۸۳) بیشتر آن‌ها منظومه یا خلاصه‌هایی منظوم از آثار پیشینیان‌اند.(جیلالی، ج۳، ص۱۷۸) حفناوی با نقل مستقیم از کتاب التعریف بما للفقیر من التألیف بونی در شمارش آثار وی، فهرستی از ۱۷۷ کتاب کامل و ناقص را ارائه می‌دهد(حفناوی، ج۱، ص۵۲۲_۵۲۳؛ حفناوی، ج۱، ص۵۳۳). وی معتقد است که بونی بجز این‌ها، بر دیگر متون نیز تعلیقاتی داشته‌است(حفناوی، ج۱، ص۵۳۳؛ جیلالی، ج۳، ص۱۸۳).
نمونه‌هایی از آثار موجود اوست:
۱. اعلام اهل القریحة فی الادویة الصحیحه(ناجی، ص۲۱۰).
۲. رسالة فی احکام البروج و الکواکب و معرفة اوائل السنین، که منتخبی است از شمس‌المعارف الوسطى اثر خود وی(کنج، ج۲، ص۷۴۰).
۳. فتح الباری فی شرح صحیح البخاری(ناجی، ص۲۲۱).
۴. یاقوتة الخاقانی(سید، ج۳، ص۲۰۲)، که شرحی است بر جوهرة التوحید لَقانی در علم کلام (حفناوی، ج۱، ص۵۲۸؛ زرکلی، ج۱، ص۲۸؛ ظاهریه، ج۲، ص۱۱۶؛ زیدان، ج۱، ص۲۹۳).
فهرست منابع:
(۱) عبدالرحمان جیلالی، تاریخ الجزائر العام، بیروت، ۱۹۸۳م؛
(۲) محمد حفناوی، تعریف الخلف برجال السلف، بیروت، مؤسسه الرساله؛
(۳) زرکلی، اعلام؛
(۴) یوسف زیدان، فهرس مخطوطات الجامعة الاسکندریه، قاهره، ۱۹۹۴م؛
(۵) ابوالقاسم سعدالله، ابحاث و آراء فی تاریخ الجزائر، بیروت، ۱۹۹۰م؛
(۶) سید خطی؛
(۷) ظاهریه، خطی؛
(۸) عبدالحی کتانی، فهرس الفهارس، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارالغرب الاسلامی؛
(۹) دیوید کنج، فهرس المخطوطات العلمیه، قاهره، ۱۴۰۶ق؛
(۱۰) محمد مخلوف، شجرةالنور الزکیه، بیروت، ۱۳۵۰ق؛
(۱۱) هلال ناجی، «مخطوطات الجزائر» المورد، بغداد، ۱۳۹۶/۱۹۷۶م؛
