• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اختیارالدین تربتی(خام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اختیارالدین تربتى جلد: ۷شماره مقاله:۳۰۰۲
اِخْتیارُالدّین تُرْبَتى، حسن بن غیاث الدین حسینى مشهور به قاضى اختیار، قاضى، فقیه، ادیب و شاعر (د ۹۲۸ق /۱۵۲۲م ) . در زاوه تربت حیدریه زاده شد، در جوانى به دارالسلطنه هرات رفت، در آن شهر دانش دین آموخت و در اندك مدتى ترقى بسیار كرد (میرخواند، ج۱، ص۹۲-۹۳؛ خواندمیر غیاث الدین، حبیب السیر، ج۱، ص۵۵).
علیشیر نوایى ۴۴ -۰۶ق در مجالس النفایس تركى، ذیل سیداختیار از وی با نام «سید اختیار» یاد مى كند و او را جوانى خوش طبع و نیك رفتار مى خواند كه در دارالقضای مولانا نظام الدین د ۰۰ق تحریر سجلات و قبالات بدو محول بوده، و در عربیت و فقه شهرت داشته است. وی اختیارالدین را سزاوار این شهرت دانسته، مى نویسد كه او به تألیف كتابى سرگرم است كه میزان شایستگی ش پس از پایان این تصنیف روشن خواهد شد. او كسانى را كه بر اختیارالدین خرده مى گرفته اند كه زحمت بسیار مى كشیده تا دستار خود را دانشمندانه ببندد، «خبیث» خوانده، مى نویسد: «هیچ كس نیست كه از زخم زبان آنان رهایى داشته باشد». وی در پایان دو بیت شعر حاوی ماده تاریخ «ساقى كوثر» = ۹۷ از سروده های او آورده است (خواندمیر غیاث الدین، حبیب السیر، ج۱، ص۵۵).
خواندمیر درباره اختیارالدین مى نویسد: «در نوشتن فتوا و تحریر صكوك ... و در فن انشا و معما صاحب وقوف » بود (خواندمیر غیاث الدین، حبیب السیر، ج۱، ص۵۵). وی در اواخر روزگار پادشاهى سلطان حسین میرزا بایقرا ۷۳ -۱۱ق به منصب قضای هرات رسید و به سبب داشتن فضل و زیركى و دینداری، منزلتش فزونى یافت و سرآمد تمامى قضات هرات شد (خواندمیر غیاث الدین، حبیب السیر، ج۱، ص۵۵- ۵۶). همو با ستایش از منش های پسندیده وی به توجه امیرعلیشیرنوایى نسبت به او و مدیحه های او در وصف علیشیر اشاره دارد و مى نویسد: به یمن مرحمت امیر در مدرسه های خواجه ملك زرگر و اخلاصیه هرات به تدریس سرگرم است.
ظهیرالدین بابر دقت اختیارالدین را در كار داوری، و نیز تیزهوشى وی را ستوده است و درباره او مى نویسد: «قضا را خوب كرد» و در دیداری كه با من در مَرغاب داشت، از خط بابری سخن به میان آمد. مفردات آن را طلبید، من نوشتم و در همان مجلس مفردات را خواند و قواعد را دانست و به آن خط «چیزها نوشت »( بابر ظهیرالدین محمد، بابرنامه، ج۱، ص ۱۳).
داوری سام میرزا درباره اختیارالدین به گونه ای دیگر است. وی مى نویسد كه او به زر اندوزی و امساك شهرت داشت، اما «خالى از فضلى نبود» و در شعر از دیگران پیشى مى گرفت (سام میرزا صفوی، تحفه سامى، ج۱، ص ۹).
پس از تصرف هرات ۱۳ ق به دست محمدخان شیبانى، قاضى اختیار هم چنان در جایگاه خویش برقرار ماند و پس از كشته شدن محمدخان ۱۶ ق به دست شاه اسماعیل اول صفوی، به زادگاه خویش بازگشت و به كشاورزی پرداخت و در همانجا به بیماری سوءالقنیه ضعف عمومى بدن درگذشت و در آرامگاه پدرانش به خاك سپرده شد (خواندمیر غیاث الدین، حبیب السیر، ج۱، ص۵۶).
قاضى در ساختن ماده تاریخ به ویژه به شعر چیره دست بود. وجود ماده تاریخ های بسیار در میان آثار او برخى از پژوهشگران معاصر را بر آن داشته كه وی را مانند بعضى دانشوران همزمانش زیر نفوذ حروفیان به شمار آورند (مركزی، خطی، ج۱، ص۸۹؛ مركزی، خطی، حاشیه).
قاضى اختیارالدین را برخى از تذكره نویسان از سده ۱ق به بعد در شمار خوشنویسان قلم تعلیق آورده اند كه خطاست، زیرا نه تنها هیچ یك از نویسندگان همزمانش وی را خوشنویس ندانسته اند، بلكه هیچ اثری كه نشان دهنده هنر خوشنویسى او باشد، نیز برجا نمانده است . این خطا از كتاب مرا¸ة العالم تألیف در نیمه دوم سده ۱ق آغاز شده (بختاورخان محمد، مرا¸ة العالم : تاریخ اورنگ زیب، ج۱، ص۷۵)، و با نسبت دادن كتابت منشآتى از سوی مهدی بیانى به او در سده اخیر نیرو گرفته است (بیانى مهدی، كارنامه بزرگان ایران، ج۱، ص۱۳) دایرة المعارف فارسى. در حالى كه نسخه ای از مكاتیب سلطان حسین میرزا بایقرا كه كتابت آن به او نسبت داده شده، و هم اكنون در كتابخانه كاخ - موزه گلستان شم ۵۷ نگاهداری مى شود، در ۳۵ق كتابت شده است (دایرة المعارف فارسى، صفحه پایان كتاب)، یعنى سال پس از درگذشت قاضى اختیار. بنابراین در نادرستى این نسبت جای دو دلى نیست. این لغزش به سبب در آمیختن احوال قاضى با اختیار منشى پدید آمده است(دایرة المعارف فارسى، ص ه؛ دایرة المعارف فارسى، ص د)، اختیار منشى .
آثار:
. شرح مقدمه الصلاة، كه تفسیر و شرحى است به فارسى بر مثنوی مقدمه الصلاة مولانا شرف الدین بخاری سروده ۳۰ق شامل ۰ باب در آداب وضو، نماز، روزه و جز آن. تاریخ تألیف آن ۹۲ق ماده تاریخ : «آخر سال» است. نسخه هایى از این اثر در كتابخانه دیوان هندلندن و كتابخانه دولتى نسخه های شرقى مدرس نسخه نگهداری مى شود.
. اساس الاقتباس، به عربى، گزیده ای از آیات، اخبار، احادیث، امثال و حكم منثور و منظوم و جز آن، شامل دیباچه و بخش
هایى كه مؤلف آنها را كلمات، سطور و حروف خوانده، و به امیر علیشیر نوایى كه از او در دیباچه با جمله «سَمى اسدالله الغالب» یاد مى كند، تقدیم كرده است. تاریخ تألیف آن ۹۷ق به ماده تاریخ های «بتتمیمه» و«بسلخ رجب» است (حاجى خلیفه، کشف، ج۱، ص۴؛ آقابزرگ، الذریعة؛ آستان قدس، فهرست، ج۱، ص۹۶-۹۹). برگزیده آن در ۸۶۳م به كوشش یوسف داوود، با عنوان تنزیه الالباب، در موصل، و تمامى كتاب در ۲۹۸ق به كوشش عبدالحافظ طائفى در استانبول و به سالهای ۳۱۶، ۳۲۳ و ۳۲۶ق در قاهره چاپ شده است.
نسخه های مختلف این اثر با نام های گوناگون در كتابخانه ها یافت مى شود: اوایل التحریر (مركزی، خطی، ج۱، ص۸۹ – ۹۲)، نشر الطیب فیما یلزم للكاتب و الخطیب، (امین محسن، معادن الجواهر و نزهة الخواطر، ج۱، ص۱۳-۳۰؛ جوامع الكلم بیان اصفهانى احمد، خلد برین، ج۱، ص۵-۶)، اختیار الغیاثیة فى فن الانشاء، مقامات حسینى
دور نیست كه مجالس الملوك كه تألیف آن را به قاضى اختیار نسبت داده اند، نیز همین اساس الاقتباس، باشد. زیرا وی در آغاز این كتاب علم بیان و انشا را بهترین یاور برای دریافت مطالب عالیه ... و رسیدن به «مجالس الملوك و منازل الاحرار» دانسته است.
. مختارالاخیار على مذهب المختار، در فتوا و قضا و آداب و رسوم آنها. قاضى اختیار در دیباچه این اثر مى نویسد: به هنگام تصدی امور فتوا و تكفل قضای هرات از وی خواسته شد تا كتابى به فارسى درباره آداب و رسوم آن امور بنویسد و وی مطالب این نسخه را از كتاب های فتاوی بیرون كشیده، و نوشته است (منزوی، خطى، ج۱، ص۱۱۷). تاریخ تألیف آن ۹۸ق است و نسخه هایى از آن در كتابخانه های پاكستان (منزوی، خطى مشترك، ج۱، ص۴۴۶- ۴۴۸): ۳ نسخه، كتابخانه آستان امیرالمؤمنین ع نجف (منزوی، خطى، ج۱، ص۱۱۷)، انجمن آسیایى بنگال و كتابخانه بودلیان مارشال، وجود دارد.
. شرح قصیده معجزات، شرحى است بر قصیده معجزات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) سروده عبدالرحمان جامى. تاریخ تألیف آن ۰۰ق است و نسخه ای از آن در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران وجود دارد (مركزی، خطی، ج۱، ص۳۳- ۳۵).
. اخلاق همایونى، در علم اخلاق به فارسى، در ۱۲ق برای بابر د ۳۷ق تألیف شده است. نسخه هایى از آن در كتابخانه ملى پاریس بلوشه،انجمن آسیایى بنگال نسخه، كتابخانه بودلیان نسخه، كتابخانه دانشگاه پرینستون و كتابخانه برلین پرچ، كتابخانه مركزی دانشگاه تهران (مركزی، خطی، ج۱، ص۷۳۶- ۷۳۸) موجود است .
. زینة اللباس، به فارسى درباره پوشاك از دیدگاه مذهبى كه به نام مظفر حسین بن سلطان حسین بایقرا تألیف شده است دانش پژوه، نسخه ها...، ۱۱. نسخه ای از آن در كتابخانه تفلیس گرجستان وجود دارد (مركزی، خطی، ج۱، ص۷۳۶- ۷۳۸).
. دیوان غزل اختیار، شامل ۰ غزل در ۷۰ بیت . نسخه ای از آن در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران موجود است (مركزی، خطی، ج۱، ص۳۹؛ مركزی، خطی، ج۱، ص۴۵-۴۶).
. مثنوی عدل و جور، به فارسى، شامل هزار بیت كه به نام شاه اسماعیل اول صفوی سروده شده، و از آثار اواخر عمر اختیارالدین است . سام میرزا بر آن است كه هزار بیت این اثر را قاضى اختیار از ریاضى زاوه ای د ۲۱ق دزدیده است (سام میرزا صفوی، تحفه سامى، ج۱، ص ۹؛ سام میرزا صفوی، تحفه سامى، ج۱، ص۹۴- ۹۵).
افزون بر آنچه گذشت، شماری ماده تاریخ از قاضى اختیارالدین در مآخذ آمده كه این هاست : دو بیت شعر با ماده تاریخ «ساقى كوثر» به مناسبت پایان ساختمان حوض پای حصار هرات در ۹۷ق؛ قطعه ای شامل بیت در مرگ مولانا شمس الدین محمد روحى پیشوای نقش بندیان با ماده تاریخ «مرشد عصر» برابر با سال ۰۴ق علیشیر نوایى، تركى، ذیل سیداختیار، (علیشیر نوایى، مجالس النفایس، ترجمه محمد فخری هراتى، ج۱، ص۵؛ خواندمیر غیاث الدین، مآثر الملوك، ج۱، ص۱۲-۱۳). یك دو بیتى با ماده تاریخ «منبر بسنگ مرمر» برابر با سال ۰۴ق به سبب پایان ساختن منبر مسجد جامع هرات به دستور امیر علیشیر نوایى (خواندمیر غیاث الدین، حبیب السیر، ج۱، ص۵۶) بیت شعر با ماده تاریخ «دهم شهر ربیع الاول » و بیت به عربى با ماده تاریخ «بانى الخیر» هر دو برابر ۰۴ق به مناسبت مرمت مسجد جامع هرات به دستور امیر علیشیرنوایى (واصفى محمود، بدایع الوقایع، ج۱، ص۹۱).
--------------------------------------------------------------

فهرست مندرجات

۱ - فهرست منابع


(۱) آستان قدس، فهرست؛
(۲) آقابزرگ، الذریعة؛
(۳) اختیارالدین حسن، اساس الاقتباس، نسخه عكسى موجود در كتابخانه مركز؛
(۴) امین محسن، معادن الجواهر و نزهة الخواطر، بیروت، ۱۴۰۱ق؛
(۵) بابر ظهیرالدین محمد، بابرنامه، بمبئى، ۱۳۰۸ق؛
(۶) بختاورخان محمد، مرا¸ة العالم : تاریخ اورنگ زیب، به كوشش ساجده س . علوی، لاهور، ۱۹۷۹م؛
(۷) بیان اصفهانى احمد، خلد برین، اصفهان، ۱۳۲۶ش؛
(۸) بیانى مهدی، كارنامه بزرگان ایران، تهران، ۱۳۴۰ش؛
(۹) حاجى خلیفه، كشف؛
(۱۰) خواندمیر غیاث الدین، حبیب السیر، به كوشش محمد دبیرسیاقى، تهران، ۱۳۵۳ش؛
(۱۱)خواندمیر غیاث الدین، فصلى از خلاصة الاخبار، به كوشش گویا اعتمادی، كابل، ۱۳۴۵ش؛
(۱۲)خواندمیر غیاث الدین، مآثر الملوك، به كوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۲ش؛
(۱۳) دانش پژوه محمدتقى، نسخه های خطى در كتابخانه های اتحاد جماهیر شوروی، تهران، ۱۳۵۸ش؛
(۱۴)دانش پژوه محمدتقى، نشریه كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، نسخه های خطى، تهران، ۱۳۴۰ش، دفتر نخستین؛
(۱۵) دایرة المعارف فارسى؛
(۱۶) سام میرزا صفوی، تحفه سامى، به كوشش ركن الدین همایون فرخ، تهران، علمى؛
(۱۷) علیشیر نوایى، مجالس النفایس، تركى، نسخه های خطى مدرسه عالى سپهسالار سابق، شم ۰۰ و ۷۲۹؛
(۱۸)علیشیر نوایى، مجالس النفایس، ترجمه محمد فخری هراتى، به كوشش على اصغر حكمت، تهران، ۱۳۶۳ش؛
(۱۹) مركزی، خطى؛
(۲۰) مكاتیب سلطان حسین میرزا بایقرا، نسخه خطى كاخ - موزه گلستان، شم ۵۷؛
(۲۱) منزوی، خطى؛
(۲۲)منزوی، خطى مشترك؛
(۲۳) میرخواند محمد، روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ش؛
(۲۴) واصفى محمود، بدایع الوقایع، به كوشش الكساندر بلدروف، تهران، ۱۳۴۹ش؛



جعبه ابزار