اخلاق ناصری خام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَخْلاق‌ِ ناصِری، مهم‌ترين رساله در حكمت عملى در دوره اسلامى می‌باشد. خواجه نصير طوسى د ۷۲ق/۲۷۳م اين كتاب را زمانى نوشت كه در قُهستان و در خدمت حاكم آنجا، ناصرالدين عبدالرحيم، محتشم اسماعيلى بود و همو كه از خواجه دعوت كرده بود تا به اطرافيان او بپيوندد، از او درخواست كرد تا تهذيب الاخلاق طهارة الاعراق ابوعلى مسكويه ه م را به فارسى ترجمه كند. (نصيرالدين طوسى، ص۴-۶) با توجه به تاريخ اتمام تحرير كه در پايان يكى از نسخه‌های اخلاق ناصری آمده ۳۳ق/۲۳۶م، مى‌توان گفت كه اين اثر قديم‌ترين نوشته خواجه است كه به دست ما رسيده، و از آثار آغاز دوره پختگى اوست.(مينوی، ص۵-۶)
خواجه اندكى پيش از سقوط الموت بر اثر يورش مغولان و در زمانى كه لشكر هولاكو در حوالى قلعه‌های اسماعيليان بود، به خدمت خان مغول رسيد ۵۴ق/۲۵۶م و ديباجه‌ای نو بر اخلاق ناصری نوشت و به هولاكو تقديم كرد.( نصيرالدين طوسى، ص۴- ۵ )در مقدمه جديد توضيح داده است كه ديباجه قديم اخلاق ناصری را به رغم خواست خود «جهت استخلاص نفس و عِرض از وضع ديباجه‌بر صيغتى موافق عادت آن جماعت اسماعيليان در ثنا و اطرای سادات و كُبَرای ايشان...» نوشته بوده است، اما با رهايى از وضع ناپسند قهستان «ديباجه كتاب را كه بر سياقتى غير مرضى بود، بدل گرداند». وی در ۶۳ق بندی نيز درباره حق پدر و مادر بر فرزند به كتاب افزود (مركزی، ج۱، ص۷)
اخلاق ناصری به صورتى كه امروزه در دست است، از بخش اخلاق، تدبير منزل و سياست مدن فراهم آمده است و با بخش حكمت عملى در فلسفه قديم، به گونه‌ای كه فيلسوفان دوره اسلامى، به دنبال سنت ارسطویی طبقه‌بندی علوم، ترتيب داده بودند، مطابقت دارد. خواجه در مقدمه اخلاق ناصری توضيح داده است كه ناصرالدين محتشم قهستان، ابتدا از او خواسته بود تا تهذيب الاخلاق ابوعلى مسكويه را كه به شرح اخلاق عقلى يونانى بسنده كرده بود، به فارسى درآورد، اما از آنجا كه در نظر خواجه، دو فن ديگر حكمت عملى، يعنى «حكمت مدنى و حكمت منزلى» سياست مدن و تدبير منزل با گذشت زمان اندراس يافته، و ابوعلى مسكويه نيز در تهذيب الاخلاق به اين دو بخش نپرداخته بود، خواجه با افزودن كليات اين دو حكمت از گفتار حكمای پيشين، به ويژه ابونصر فارابى، به «حكمت خُلقى‌ِ» تهذيب الاخلاق (نصيرالدين طوسى، ص۶) علم حكمت عملى را به تمامى آورده است.
طرح بخش كتاب اخلاق ناصری، چنانكه گفته شد، با طبقه‌بندی حكمت عملى مطابقت دارد. فيلسوفان دوره اسلامى، از جمله ابن‌سينا در دانشنامه علايى(ابن‌سينا، دانشنامه علايى، ص۸ - ۹؛ ابن‌سينا، «اقسام العلوم العقليه»، ص۹ ؛ ابوعلى مسكويه، احمد، «ترتيب السعادات»، ص۲۲ )به بعد، در پايان سده ق/۰م اين طبقه‌بندی را تثبيت كردند و پس از آن دو، همه نويسندگان ديگر دوره اسلامى، از جمله (نصيرالدين طوسى، ص۱ )آن طبقه‌بندی را تكرار كردند.
عمده بخش نخست اخلاق ناصری در «حكمت خُلقى» از كتاب تهذيب الاخلاق ابوعلى مسكويه برگرفته شده كه مهم‌ترين كتاب اخلاق عقلى در دوره اسلامى است. همين كتاب را ابوعلى مسكويه بر مبنای ترجمه عربى اسحاق بن حنين از كتاب اخلاق نيكو ماخُسى‌ِ ارسطو و تفسير فرفوريوس بر اين كتاب فراهم آورده است. (بدوی، ص۷-۱) بنابراين، بخش عمده حكمت خلقى اخلاق ناصری، ارسطويى و نوافلاطونى است.
بخش دوم در حكمت منزلى را خواجه از رساله تدبير منزل نويسنده گمنام نوفيثاغورسى به نام اَبروسُن برگرفته كه به زبان عربى ترجمه شده بوده است. خواجه نصير، به درستى توضيح داده است كه از كتاب‌های يونانى در تدبير منزل، جز مختصری از كتاب ابروسن در دست متأخران نيست و همين رساله را خود به گونه خلاصه، اما موشح به مواعظ و آداب متقدمان و متأخران در بخش دوم اخلاق ناصری آورده است.(نصيرالدين طوسى، ص۸؛ مينوی، ص۸۴- ۸۵)
بخش سوم اخلاق ناصری نيز به طور عمده از رساله‌های فصول المدنى و آراء اهل المدينة الفاضله فارابى و رساله السياسه ابن‌سينا گرفته شده است.(مینوی، ص۸۸- ۸۹) اين بخش با فصلى در وصايای افلاطون خاتمه مى‌يابد. بنابراين، كتاب اخلاق ناصری تركيب و تأليفى از برخى رساله‌های دوره اسلامى است كه خواجه آن‌ها را گرد آورده، و به فارسى ترجمه كرده است. در پايان مقدمه جديد اخلاق ناصری خواجه توضيح مى‌دهد كه مضمون كتاب «از جوامع حكمت عملى، بر سبيل نقل و حكايت و طريق اخبار و روايت از حكمای متقدم و متأخر باز گفته مى‌آيد». (نصيرالدين طوسى، ص۳) بدين سان، خواجه به گفته خود «در تحقيق حق و ابطال باطل» وارد نشده و «به اعتبار معتقد، در ترجيح رايى و تزييف مذهبى خوض» نكرده است.(نصيرالدين طوسى، ص۳)
خواجه‌نصير با نوشتن اخلاق ناصری نخستين اثر مهم حكمت عملى، سنتى را بنياد نهاد كه نه در دوره يونانى و نه در دوره اسلامى پيش از او سابقه نداشت. فيلسوفان دوره اسلامى، پيش از او در كليات حكمت نظری آثاری مهم مانند دانشنامه علايى به فارسى و شفا به عربى نوشته بودند، اما اخلاق ناصری نخستين اثر در حكمت عملى به شمار مى‌رود و به همين سبب نيز فيلسوفان متأخر بر خواجه، آن را همچون الگويى در تدوين كليات حكمت عملى به كار گرفتند. قطب الدين شيرازی د ۱۰ق/۳۱۰م شاگرد خواجه، در دانشنامه مفصل خود با عنوان درة التاج كه شامل همه علوم زمان بود، بخش مفصلى را به حكمت عملى اختصاص داد كه از بسياری جهات بر مبنای اخلاق ناصری خواجه فراهم آمده بود، گرچه ظاهراً به واسطه كينه‌ای كه از خواجه بر دل داشته، از او نامى نمى‌برد. (مشكوه، ص۳-۴؛ مشكوه، ص۱) جلال الدين دوانى د ۰۸ق/۵۰۲م حكيم اشراقى مشرب نيز تحرير جديدی از اخلاق ناصری با عنوان اخلاق جلالى كرد و فوايد ديگری از كتاب، سنت و نوشته‌های اهل شريعت مانند ابوالحسن ماوردی، محمد غزالى و فخر الدين رازی را نيز بر مطالبى كه به زبان ساده‌تر از اخلاق ناصری گرد آمده بود، برآن‌ها افزود ودر مقابل،مبحث«آداب‌مى‌گساری» را حذف نمود.
نسخه‌های خطى متعددی از اخلاق ناصری در كتابخانه‌های مختلف ايران و جهان موجود است برای برخى از اين نسخه‌ها، (منزوی، خطى، ص۵۳۴- ۵۳۸) يكى از قديم‌ترين نسخه‌های اين كتاب، نسخه تحرير شده در ۷۶ق بوده كه آقابزرگ آن را در نجف در كتابخانه محمدعلى خوانساره ديده است .( آقابزرگ تهرانی، ص۸۱). در اين نسخه علاوه بر مقدمه دوم كتاب، مقدمه تحرير اول خواجه نيز در انتهای كتاب آمده است. اخلاق ناصری بارها به چاپ رسيده است. ( مشار، ص۳۹-۴۰) كه از جمله آن‌ها مى‌توان به «منتخب» جلال‌الدين همايى تهران، ۳۲۰ش، چاپ تحقيقى مجتبى مينوی و عليرضا حيدری تهران، ۳۵۶ش و چاپ همراه با مقدمه بزرگ علوی تهران، ۳۶۰ش، اشاره كرد.
اخلاق ناصری، تلخيص‌ها و شروح متعددی داشته كه برخى از آن‌ها عبارتند از: اوصاف الاشراف، خلاصه اخلاق ناصری است كه توسط خود خواجه گرد آمده و بارها در ايران و هندوستان به چاپ رسيده است ؛ مفتاح الاخلاق، شرحى است كه توسط عبدالرحمان بن عبدالكريم برهان پوری برای اورنگ زيب، پادشاه هند، تهيه شد. در ۰۵۱ق امير علاءالدين حسين آملى به دستور شاه صفى كتاب را به عبارت روشن‌تری درآورد. همين كار توسط ابوالمعالى عاملى برای سلطان عبدالله قطب شاه انجام شد كه آن نيز توضيح الاخلاق‌ِ عبدالله شاهى نام گرفت . نيز حديقة اللغه محمد سعد الله؛ شرح اخلاق ناصری سيد عليم الله جالندهری؛ شرح اخلاق ناصری سيد على محمد لكهنوی .
همچنين كتابى با نام مهذب الاخلاق از مؤلفى ناشناس در دست است كه در حقيقت همان اخلاق ناصری است و تنها در بخش سوم آن تغييراتى داده شده‌است.
اخلاق ناصری توسط ويكنز به انگليسى ترجمه شده، و در ۹۶۴م در لندن ضمن «مجموعه ميراث ايرانى» به چاپ رسيده است. اين ترجمه مورد استفاده بزرگ علوی در چاپ كتاب قرار گرفت و بر همين اساس، بزرگ علوی واژه نامه‌ای فارسى - انگليسى و بالعكس به كتاب افزوده است.
اخلاق ناصری يكى از مهم‌ترين متن‌های فارسى در سده ق است كه تحت تأثير سبك متداول در دوره مغولان واقع نشده، و حاكى از نوآوری و خلاقيت بسيار است و از اين ديدگاه مى‌تواند مورد بررسى و استفاده زبان شناسان و سبك شناسان قرار گيرد.
فهرست منابع:
(۱) آقابزرگ تهرانی، الذريعه؛
(۲) ابن‌سينا، «اقسام العلوم العقليه»، ضمن تسع رسائل، بمبئى، ۳۱۸ق؛
(۳) ابن‌سينا، دانشنامه علايى، به كوشش احمد خراسانى، تهران، ۳۶۰ش؛
(۴) ابوعلى مسكويه، احمد، «ترتيب السعادات»، همراه المبدأ و المعاد صدرالدين شيرازی، تهران، ۳۱۴ش؛
(۵) بدوی، عبدالرحمان، مقدمه بر الاخلاق ارسطو، كويت، ۹۷۹م؛
(۶) دانش پژوه، محمدتقى، فهرست نسخه‌های خطى كتابخانه دانشكده ادبيات، تهران، ۳۳۹ش؛
(۷) دوانى، محمد، اخلاق جلالى، لكهنو، ۳۱۸ق؛
(۸) شورا، خطى؛
(۹) مركزی، خطى؛
(۱۰) مشار، خانبابا، فهرست كتاب‌های چاپى فارسى، تهران، ۳۵۲ش؛
(۱۱) مشكوه، محمد، مقدمه بر درة التاج قطب الدين شيرازی، تهران، ۳۶۵ش؛
(۱۲) منزوی، خطى؛
(۱۳) منزوی، فهرست نسخه‌های خطى كتابخانه گنج بخش، لاهور، ۳۵۷ش؛
(۱۴) مينوی، مجتبى، مقدمه و تعليقات بر اخلاق ناصری ؛
(۱۵) نصيرالدين طوسى، اخلاق ناصری، به كوشش مجتبى مينوی و عليرضا حيدری، تهران، ۳۶۳ش؛
