ادات تخصیص(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
"تحضیض" مصدر باب "تفعيل" از ماده‌ی "حضّ" و در لغت به معنای تشويق و ترغیب به همراه مبالغه(مبالغه در انجام کاری به معنای تلاش و کوشش فراوان در انجام کار و عدم کوتاهی در آن است. بالَغَ یبالغ مبالغة اذا اجتهد فی الأمر.)(ابن منظور،ج ۸، ص ۴۲۰) و تأکید در آن است.(حضّه علی الأمر حضاً: حمله علیه و تحضیض منه لکنه شدّد مبالغة.)(الفیومی،ص ۱۱۴، ماده "حضّ") در اصطلاح نحو "تحضیض" عبارت است از ترغيب قوی و شدید بر انجام یا ترک عملی(حسن،ج ۴، ص ۴۷۷، پ ۲) و "ادات تحضیض"، حروفی هستند که این معنا را افاده می‌دهند. این حروف در ابتدای کلام واقع شده و عبارتند از: "لولا"، "لوما"، "هلّا"، "ألّا" و "ألا".(ابن هشام،ص ۲۵۵؛حسن،ج ۴، ص ۴۷۷) به عنوان مثال "هلّا" در جمله‌ی «هلّا تضرب زیداً» از ادات تحضیض بوده و بر ترغیب شدید مخاطب بر زدن "زید" دلالت دارد.
وجه نامگذاری
با توجه به اینکه "تحضیض" مصدر باب "تفعیل" بوده و به همین جهت معنای مبالغه و تأکيد را افاده می‌دهد از این رو معنای لغوی تحضیض در معنای اصطلاحی آن لحاظ شده است به این بیان که متکلم با استفاده از ادات تحضیض و ترغیب شدید و قوی خود بر انجام یا ترک عملی، در واقع تلاش و کوشش فراوان خود در ترغیب (مبالغه در ترغیب) را به کار گرفته و آن را تأکید می‌کند.
جایگاه "ادات تحضیض"
در میان عالمان نحو در تبیین مباحث "ادات تحضیض" سه رویکرد مشاهده می‌شود؛ بعضی(همچون ابن مالک در "الفية") در مباحث پایانی نحو بعد از مبحث "اعراب فعل" با عنوانی مستقل به بررسی ادات تحضیض پرداخته و بعضی دیگر(همچون ابن حاجب در "الکافية") ادات تحضیض را در باب "حرف" در کنار مباحث "حرف مصدر" و "حرف توقع" آورده‌اند. در مقابل بعضی(همچون صاحب بداءة النحو) ادات تحضیض را در ضمن عنوان کلی "ادات" در کنار سایر ادات، مورد بررسی قرار داده‌اند.
ذکر این نکته قابل توجه است که ابن هشام در "مغنی اللبیب" در ضمن بررسی مفردات، هر یک از حروف تحضیض را به صورت جداگانه بیان کرده و به کار برد آنها در تحضیض اشاره می‌کند.
اختصاص "ادات تحضیض" به فعل
"ادات تحضیض" اختصاص به فعل دارند(در مواردی به جهت ضرورت شعری بعد از ادات تحضیض جمله اسمیه واقع می‌شود.)(الرضی،ج ۴، ص ۳۶۲) اگر چه در مواردی فعل، مقدّر و یا منفصل از آن ذکر می‌شود. این فعل به سه اعتبار اقسام متعددی دارد:
الف. به اعتبار نوع فعل بر دو قسم است:
۱. فعل مضارع
از آنجا که تحقق معنای تحضیض (ترغیب قوی و شدید) در زمان مستقبل (آینده) امکان پذیر است از این رو ضروری است که فعل واقع بعد از ادات تحضیض، فعل مضارع با زمان مستقبل باشد؛ مانند: "هلّا تحمی الضعيف".(حسن،ج ۴، ص ۴۷۸)
۲. فعل ماضی
همانطور که بیان شد تحضیض در زمان گذشته که سپری شده محقق نمی‌شود اما فراوان دیده می‌شود که ادات مذکور بر فعل ماضی داخل شده و بر توبیخ و سرزنش مخاطب در ترک عملی در گذشته با وجود امکان انجام آن در آینده، دلالت دارد، از این رو مفهوم تحضیض و ترغیب بر انجام عملی مانند آنچه ترک شده را می‌رساند؛(الجامی،ج ۲، ص ۴۳۱ ؛الرضی، ج ۴، ص ۳۶۲ ؛الصبان،ج ۴، ص ۱۴۷۸) مانند: «هلّا اکرمتَ زیداً»؛ در این مثال با فرض حیات زید و امکان اکرام او در آینده، مخاطب بر ترک اکرام زید در گذشته، توبیخ (سرزنش) و بر اکرام او در آینده تحضیض و ترغیب شده است.
ب. به اعتبار اتصال آن فعل به "ادات تحضیض" و عدم آن بر دو گونه است:
۱. فعل متصل؛ مانند: «هلّا تضرب زیداً».
۲. فعل منفصل؛(الصبان،ج ۴، ص ۱۴۷۹؛الرضی،ج ۴، ص ۳۶۲) مانند: «هلّا زیداً تضرب»؛ در این مثال "زیداً" مفعول‌به و میان فعل (تضرب) و حرف تحضیض (هلّا) فاصله شده است.
ج. به اعتبار ذکر یا حذف آن فعل بر دو گونه است:
۱. فعل مذکور؛ مانند: «هلّا تُکرم زیداً».
۲. فعل مقدّر؛(سیوطی،ج ۲، ص ۵۱۸؛ابن هشام، ص ۲۵۵؛حسن،ج ۴، ص ۴۷۸) مانند: «هلّا زیداً تُکرِمُهُ»؛ در این مثال "زیداً" منصوب بنابر مفعول‌به برای عامل مقدّر (تکرم) بوده و تقدیر عبارت "هلّا تکرم زیداً، تکرمه" بوده است فعل اول حذف شده و فعل دوم دلالت بر آن کرده و آن را تفسیر می‌کند.
نکاتی پیرامون ادات تحضیض
۱. "ادات تحضیض"، حروفی هستند که در صدر کلام واقع شده و به اصطلاح صدارت طلب هستند.(ابوحیان،ص ۳۰۶؛الجامی،ج ۲، ص ۴۳۰)
۲. "ادات تحضیض" در اصل مرکب از دو کلمه بوده‌اند؛ به عنوان مثال "هلّا" در اصل از دو لفظ "هل" و "لا" ترکیب شده و به شکل یک کلمه واحد درآمده و معنا و احکام جدیدی پیدا کرده است.(حسن، ج ۴، ص ۴۷۷؛الصبان،ج ۴، ص ۱۴۸۰)
۳. ادات مذکور در توبیخ نیز به کار می‌روند از این رو آنها را ادات تحضیض و توبیخ نام نهاده‌اند.(حسن،ج ۴، ص ۴۷۷) ادات توبیخ و احکام و شرائط آنها در عنوان مستقل "ادات توبیخ" مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۴. برخی از ادات مذکور برای "عَرْض"("عَرْض" در اصطلاح نحو عبارت است از ترغیب بر انجام یا ترک عملی با نرمی و مهربانی.)(حسن،ج ۴، ص ۴۷۷، پ ۳) نیز به کار می‌روند. "فرق عَرْض و تحضیض"، "ادات عرض"، احکام و شرائط آن در عنوان مستقل "ادات عَرْض" مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۵. "ألّا" در "عَرْض" زیاد به کار می‌رود تا آنجا که بعضی آن را در "ادات تحضیض" ذکر نکرده‌اند.(الخضری،ج ۲، ص ۷۶۸؛الصبان،ج ۴، ص ۱۴۸۰)
۶. در صورتی که "ادات تحضیض" بر فعل ماضی وارد شوند زمان آن را به آینده اختصاص می‌دهند؛(حسن،ج ۴، ص ۴۷۹)
"ادات تحضیض" در قرآن و حدیث
۱. آیه «فلولا نَفَرَ مِنْ کُل فرقه منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین»(توبه:۱۲۲)، (چرا از هر گروهی از آنان، طایفه‌ای کوچ نمی‌کند تا در دین آگاهی یابد)؛ در این آیه شریفه "لولا" از ادات تحضیض بوده و بر فعل ماضی (نَفَرَ) وارد شده است.(صافی،ج ۱۱، ص ۶۰)
۲. حدیث «فقال علیه السلام: هلّا قَرَأتُم "کَم ترکوا مِن جنات و عیون" الآية»،(مجلسی،ج ۷۵، ص ۷۲، ب ۱۶) (اميرالمؤمنین فرمودند: چرا آیه‌ی "کم ترکوا من جنات و عیون" را قراءت نمی‌کنید). در این حدیث شریف "هلّا" از ادات تحضیض بوده و بر فعل ماضی (قرأتم) وارد شده است.
نکته
در پایان ذکر این نکته قابل توجه است که ادات مذکور ممکن است در غیر تحضیض به کار روند؛ از این رو در بخش مفردات هر یک از آنها با عنوان مستقلی مطرح شده و کاربردهای دیگر آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.
منابع:
(۱)قرآن کریم.
(۲)ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ هـ ق، چاپ سوم.
(۳)الفیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ.ق، چاپ اول.
(۴)حسن، عباس، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف،چاپ سوم.
(۵)ابن هشام، عبدالله بن یوسف، أوضح المسالک إلی الفیة ابن مالک، مصر، شرکة القدس للتصدیر، ۱۴۲۸ هـ ق، چاپ اول.
(۶)الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـ.ش، چاپ اول.
(۷)الجامی، عبدالرحمن بن أحمد، الفوائد الضیائیة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ.ق، چاپ اول.
(۸)الصبان، محمد بن علی، حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ هـ ق، چاپ اول.
(۹)سیوطی، عبدالرحمن بن أبی بکر، البهجة المرضیة فی شرح الألفیة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، مرکز النشر، ۱۴۱۷ هـ.ق، چاپ اول.
(۱۰)ابوحیان، محمد بن یوسف، الهدایة فی النحو، قم، جامعة المصطفی العالمیة، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهاردهم.
(۱۱)الخضری، محمد، حاشیة الخضری علی شرح ابن عقیل علی ألفیة ابن مالک، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۸ هـ. ق.
(۱۲)صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت، دارالرشید مؤسسه الإیمان، ۱۴۱۸ هـ ق، چاپ چهارم.
(۱۳)مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۴هـ.ق، چاپ چهارم.
