ادات عرض(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
"عَرْض" بر وزن "فَعْل" مصدر از ماده‌ی "عرض" و در لغت به معنای ظاهر و آشکار کردن، آمده است.(عَرَضتُ المتاع للبيع: أظهرته لذوی الرغبه لیشتروه.)(الفیومی،ص ۳۱۱ ماده "عرض") در اصطلاح نحو "عَرْض" عبارت است از ترغیب و تشویق بر انجام یا ترک عملی با نرمی و مهربانی(حسن، ج ۴، ص ۴۷۷، پ ۳) و "ادات عَرْض" حروفی هستند که این معنا را افاده می‌دهند. این حروف در ابتدای کلام واقع شده و عبارتند از: "لولا" "لوما"، "ألا"، "لو" و "اما"(بعضی "اما" را از ادات عرض به حساب آورده‌اند.)(ابن هشام، ج ۱، ص ۴۷ ؛الرضی،ج ۴، ص ۳۶۲؛الشرتونی،ج ۴، ص ۳۸۴). به عنوان مثال در جایی که میهمان از غذایی که آورده شده نمی‌خورد و میزبان به او می‌گوید: «ألا تأکل»؛ در این مثال "ألا" از ادات عرض بوده و بر ترغیب به خوردن غذا با نرمی و مهربانی دلالت دارد.
وجه نامگذاری
[۱] معنای لغوی عرض (ظاهر و آشکار کردن) در معنای اصطلاحی آن در نحو لحاظ شده است به این بیان که متکلم با عرضه و ظاهر کردن شیء برای مخاطب در واقع او را با نرمی و مهربانی ترغیب به انجام یا ترک عملی در ارتباط با آن شیء می‌کند و به عبارت دیگر عرضه و آشکار کردن شیء به مخاطب، سبب ترغیب و تشویق او به انجام یا ترک عملی در رابطه با آن شیء می‌شود. به عنوان مثال در جمله "ألا تأکُلُ" متکلم با ظاهر کردن غذا و عرضه آن به مخاطب، او را با نرمی و مهربانی به خوردن غذا ترغیب می‌کند و یا در جمله "ألا تبیع" متکلم با ظاهر کردن کالای خود، مخاطب را ترغیب و تشویق به خرید آن می‌کند.
جایگاه "ادات عرض"
عالمان نحو در تبيين و بررسی مبحث "عرض"، عنوان مستقلی را لحاظ نکرده‌اند بلکه در ضمن مبحث "تحضیض" و ادات آن(جهت آشنایی با جایگاه مبحث تحضیض و ادات آن به عنوان مستقل "ادات تحضیض" مراجعه شود) با ذکر فرق میان عرض و تحضیض به بررسی مبحث عرض و ادات آن پرداخته‌اند. در مقابل، بعضی(همچون ابن حاجب در "الکافیه" و ابن مالک در "الفية" و جامی در "الفوائد الضیائیه") در بررسی تحضیض و ادات آن به مبحث عرض اشاره‌ای نکرده‌اند.
ذکر این نکته قابل توجه است که ابن هشام در "مغنی اللبیب" در ضمن بررسی مفردات، هر یک از حروف عرض را به صورت جداگانه بیان کرده و به کاربرد آنها در عرض اشاره می‌کند.
فرق "عَرْض" و "تحضیض"
در فرق میان "عرض" و "تحضیض" و همچنین ادات آن دو، نکات ذیل قابل توجه است:
۱. فرق اصلی میان آن دو همانطور که از تعریف آنها روشن می‌شود در نوع ترغیب است به این بیان که ترغیب در تحضیض، قوی و شدید بوده اما در عَرْض با نرمی و مهربانی واقع می‌شود.
۲. در فرق میان ادات تحضیض (ألّا، ألا، هلّا، لولا و لوما) و ادات عَرْض سه رویکرد در میان عالمان نحو مشاهده می‌شود:
الف. بعضی(صفائی بوشهری، ص ۳۰۸)(ابن هشام در مغنی اللبیب در بررسی مستقل هر یک از ادان تحضیض.) "ألا"، "لولا" و "لوما" را مشترک میان عرض و تحضیض، "لو" را مختص به عرض و "هلّا" و "ألّا" را مختص به تحضیض می‌دانند.
ب. بعضی،(همچون صاحب النحو الوافی)(حسن،ج ۴، ص ۴۷۷- ۴۷۸) از میان ادات تحضیض فقط "ألا" را مشترک میان عرض و تحضیض دانسته و کاربرد آن را در عرض بیشتر می‌دانند.
ج. از ظاهر کلام بعضی(همچون محقق رضی در شرح الکافیه.)(الرضی،ج ۴، ص ۳۶۲)اینطور برداشت می‌شود که ادات مذکور در تحضیض، در عَرْض نیز به کار رفته و عَرْض در صورت خالی بودن کلام از توبیخ واقع می‌شود.
۳. با وجود فرق‌های ذکر شده، عَرْض و تحضیض در مواردی همچون وجود معنای ترغیب و تشویق، اختصاص به فعل، صدارت طلب بودن و جایگاه بحث در نحو، با هم مشترک هستند. برای فهم موارد مذکور به خواننده محترم توصیه می‌شود به عنوان "ادات تحضیض" مراجعه کند.
"ادات عَرْض" در قرآن و حدیث
۱. آیه "فَقَرَّبَهُ إليهم قال ألا تأکلون"،(ذاریات:۲۷) (و نزدیک آنها گذارد و با تعجب دید دست به سوی غذا نمی‌برند گفت: آیا شما غذا نمی‌خورید؟)؛ در این آیه شریفه "ألا" از ادات عرض بوده و بر ترغیب به خوردن غذا با نرمی و مهربانی دلالت دارد.(صافی، ج ۲۶، ص ۳۳۱)
۲. حدیث "ألا تحبّون أن تکونوا اصحاب الکفارات"،(دیلمی،ص ۱۶۸)(آیا دوست ندارید که
واسطه‌ی بلاها، گناهان شما برطرف شود و بلاها، کفاره‌ی گناهان شما باشد)؛ در این حدیث شریف "ألا" از ادات عرض بوده بر ترغیب با نرمی و مهربانی دلالت دارد.(همانطور که "ألا" در آیه «ألا تحبون أن يغفرالله لکم»، (آیا دوست نمی‌دارید خداوند شما را ببخشد)(نور:۲۲)(از ادات عرض به حساب آمده است.)(دعاس حمیدان قاسم،ج ۲، ص ۳۴۸)
نکته
در پایان ذکر این نکته قابل توجه است که ادات مذکور ممکن است در غیر عرض به کار روند؛ از این رو در بخش مفردات هر یک از آنها با عنوان مستقل مطرح شده و کاربردهای دیگر آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.
منابع:
(۱)قرآن کریم.
(۲)الفیومی، احمد بن محمد؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ هـ.ق، چاپ اول، ص ۳۱۱ ماده "عرض".
(۳)حسن، عباس؛ النحو الوافی، مصر، دارالمعارف،چاپ سوم.
(۴)ابن هشام، عبدالله بن یوسف؛ مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، مغنی الادیب به اهتمام جمعی از اساتید حوزه علمیه قم، قم، انتشارات نهاوندی، ۱۳۷۹ ش، چاپ سوم.
(۵)الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی؛ شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـ.ش، چاپ اول.
(۶)الشرتونی، رشید؛ مبادئ العربیه قسم النحو، قم، موسسة دارالذکر، ۱۴۱۷هـ.ق، چاپ اول.
(۷)صفائی بوشهری، غلامعلی؛ بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ هـ ش، چاپ اول.
(۸)صافی، محمود بن عبدالرحیم؛ الجدول فی اعراب القرآن، بیروت، دارالرشید مؤسسه الإیمان، ۱۴۱۸ هـ ق، چاپ چهارم.
(۹)دیلمی، حسن بن أبی الحسن؛ ارشاد القلوب إلی الصواب، ترجمه سید عباس طباطبائی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۶ش ، چاپ پنجم.
(۱۰)دعاس حمیدان قاسم؛ اعراب القرآن الکریم، دمشق، دارالمنیر و دارالفارابی، ۱۴۲۵ هـ ق ، چاپ اول.
