ارکان عمره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شماري از مناسك اصلي عمره
واژه اركان جمع ركن است كه به پايه و بخش اصلي يا زواياي هر چيز مانند ساختمان گفته مي‌شود كه سبب پايندگي آن است.
[۱] در فقه، ركن به معناي بخش اساسي هر عبادت، عقد يا ايقاع است.
[۲] به باور فقيهان امامي
[۳] و برخي از فقيهان اهل سنت
[۴] مقصود از اركان عمره، بخش‌هايي از مناسك آن است كه ترك عمدي آن‌ها موجب بطلان يا فساد عمره مي‌گردد. (براي تفاوت مفهوم ركن در نماز و ركن در حج و عمره ← اركان حج) به تعبير برخي از فقيهان، اركان عمره بخش‌هايي از آنند كه تحقق ماهيت عمره وابسته به اداي آن‌ها است.
[۵] گاه از واجباتِ غير ركني در عمره و حج، با تعابيري چون واجب
[۶] ، فرض
[۷] ، فعل
[۸] و شرط
[۹] ياد شده است؛ از جمله تفاوت‌هاي اركان عمره با غير اركان. به تعبير ديگر، از ويژگي‌هاي اركان عمره به باور فقيهان امامي، آن است كه با ترك ركن به سبب فراموشي يا اشتباه، جبران آن بر شخص عمره‌گزار واجب مي‌شود و تنها در صورت دشواري اين كار يا ناتواني عمره‌گزار، مي‌توان آن را به نايب سپرد. ولي اگر جزء فراموش شده ركن نباشد، از آغاز مي‌توان به نايب واگذاشت.
[۱۰] البته به باور مشهور فقيهان امامي
[۱۱] ترك كردن ركن عمره بر اثر جهل مانند ترك عمدي آن، جز در مواردي خاص
[۱۲] موجب بطلان عمره مي‌شود. همچنين به باور مشهور فقيهان اهل سنت، ترك ركن برخلاف غير ركن، موجب از دست رفتن عمره مي‌گردد و با كفاره جبران‌پذير نيست؛ ولي واجبات غير ركن با اداي كفاره جبران مي‌شوند.
[۱۳] به باور مشهور فقيهان حنفي، تنها ركن عمره، طواف است.
[۱۴] برخي از آن‌ها سعي را نيز ركن عمره شمرده‌اند.
[۱۵] حنبليان
[۱۶] و مالكيان
[۱۷] افزون بر آن دو، احرام را نيز ركن دانسته‌اند. نظر مشهور در فقه امامي نيز همين است
[۱۸] ؛ هر چند برخي از فقيهان، نيت و برخي واجبات ديگر را بر اين‌ها افزوده‌اند.
[۱۹] بيشتر شافعيان افزون بر احرام، طواف و سعي، حلق يا تقصير و ترتيب را نيز از اركان عمره به شمار آورده‌اند.
[۲۰] ركن بودن احرام عمره در فقه امامي
[۲۱] ، اجماعي و پذيرفته بيشتر فقيهان شافعي
[۲۲] ، مالكي
[۲۳] و حنبلي
[۲۴] است. ولي بسياري از حنفيان احرام را ركن به شمار نياورده‌اند.
[۲۵] بسياري از فقيهان اهل سنت براي ركن بودن احرام، به حديث نبوي «الأعمال بالنيات»
[۲۶] استناد كرده‌اند؛ زيرا به باور آنان، مقصود از احرام چيزي جز نيت اداي مناسك نيست.
[۲۷] فقيهان همة مذاهب اسلامي، خواه امامي
[۲۸] و خواه اهل سنت
[۲۹] ، درباره ركن بودن طواف عمره (طواف فرض
[۳۰] يا طواف ركن
[۳۱] ) اتفاق نظر دارند. البته به باور مشهور در فقه حنفي، تنها چهار شوط از طواف، ركن به شمار مي‌رود. از اين رو، ارتكاب محرّمات احرام را پس از شوط چهارم، موجب بطلان عمره ندانسته‌اند.
[۳۲] از پشتوانه‌هاي فقيهان امامي براي اين حكم، اجماع و قاعده انتفاي مركّب با انتفاي جزء آن است كه اقتضا دارد براي تحقق يك ماهيت، همه اجزاي آن تحقق يابند.
[۳۳] همچنين به حديث‌هايي استناد كرده‌اند كه بر دخيل بودن طواف در ماهيت عمره دلالت دارند و نيز رواياتي كه هر‌گونه نقص و خلل در طواف، مانند شك در شماره شوط‌هاي آن، را موجب بطلان و در نتيجه لزوم اعاده طواف دانسته‌اند.
[۳۴] ديگر پشتوانه فقيهان امامي، حديث‌هايي هستند كه در صورت ترك طواف به سبب جهل، اعادة آن را ضروري شمرده‌اند و به اولويت بر ضرورت اعادة طواف در صورت تركِ عامدانة آن دلالت دارند.
[۳۵] البته برخي از فقيهان شماري از اين ادله و شواهد را مناقشه‌پذير دانسته‌اند.
[۳۶] برخي از فقيهان اهل سنت براي اثبات ركن بودن طواف عمره، به اجماع استناد كرده‌اند.
[۳۷] پشتوانه شماري از آنان
[۳۸] و نيز اندكي از فقيهان امامي، آية ۲۹ حجّ/۲۲ است كه به طواف گرد خانة خدا فرمان داده است: {وليطّوّفوا بالبَيت العَتيق}. در دلالت آيه بر ركن بودن طواف نيز مناقشه شده است.
[۳۹] به باور همه فقيهان امامي
[۴۰] و شافعي
[۴۱] و بيشتر مالكيان
[۴۲] و حنبليان
[۴۳] و اندكي از حنفيان
[۴۴] سعي ميان صفا و مروه نيز از اركان مناسك عمره است. ابوحنيفه
و مالك، به روايتي، با ركن بودن سعي مخالف بوده‌اند و درباره ديدگاه احمد بن حنبل در اين زمينه اختلاف‌نظر وجود دارد.
[۴۵] پشتوانه فقيهان امامي، افزون بر اجماع، حديث‌هايي هستند كه هر‌گونه خلل و نقص در سعي را موجب بطلان و لزوم اعاده آن شمرده‌اند.
[۴۶] برخي حديث‌ها
[۴۷] نيز به صراحت ترك عامدانة سعي را موجب بطلان آن دانسته‌اند.
فقيهان اهل سنت، براي ركن بودن سعي، افزون بر اجماع
[۴۸] به حديث‌هاي مختلف
[۴۹] از جمله حديثي نبوي
[۵۰] استناد كرده‌اند كه سعي را «واجب مكتوب» شمرده است: {كُتِبَ عَلَيكُمُ السَّعى}. به باور آنان، اين تعبير دلالت‌گر بر ركنيت است. از جمله پشتوانه‌هاي حنفيان
[۵۱] بر ركن نبودن سعي، آيه ۱۵۸ بقره/۲ است كه به باور آنان بر مباح بودن سعي دلالت دارد نه بر وجوب آن: {فَمَن حَجَّ البَيتَ أَوِ اعتَمَرَ فَلا جُنَاحَ عَلَيهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا}. ديگر دانشوران اهل سنت در اين استدلال مناقشه كرده‌اند.
[۵۲] به باور مشهور فقيهان شافعي
[۵۳] ، حلق يا تقصير از اركان عمره است و برخي از آنان ركن بودن حلق را وابسته به نُسك بودن آن دانسته‌اند. همچنين به باور برخي از فقيهان شافعي
[۵۴] ترتيب ميان اركان عمره نيز از اركان آن به شمار مي‌رود. شماري اندك از فقيهان امامي نيز واجباتي ديگر، جز احرام و طواف و سعي را در شمار اركان عمره ياد كرده‌اند؛ از جمله: نيت
[۵۵] ، تلبيه
[۵۶] و ترتيب
[۵۷] . ولي فقيهان متأخر، ركن بودن اين موارد را نپذيرفته‌اند.
[۵۸] منابع
الاستذكار:ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به كوشش سالم محمد و محمد علي، دار الكتب العلميه، ۲۰۰۰م؛اضواء البيان:محمد امين الشنقيطي (م.۱۳۹۳ق.)، بيروت، دار الفكر، ۱۴۱۵ق؛اعانة الطالبين:السيد البكري الدمياطي (م.۱۳۱۰ق.)، بيروت، دار الفكر، ۱۴۱۸ق؛الاقناع:الشربيني (م.۹۷۷ق.)، بيروت، دار المعرفه؛بدائع الصنائع:علاء الدين الكاساني (م.۵۸۷ق.)، پاكستان، المكتبة الحبيبيه، ۱۴۰۹ق؛تحفة الفقهاء:علاء الدين السمرقندي (م.۵۳۵/۵۳۹ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۴ق؛التنقيح الرائع:الفاضل المقداد (م.۸۲۶ق.)، به كوشش كوه‌كمري، قم، مكتبة النجفي، ۱۴۰۴ق؛تهذيب الاحكام:الطوسي (م.۴۶۰ق.)، به كوشش موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ۱۳۶۵ش؛جامع الخلاف و الوفاق:علي بن محمد القمي السبزواري (م.قرن۷ق.)، به كوشش حسني، قم، زمينه‌سازان ظهور امام عصر [، ۱۳۷۹ش؛جامع المقاصد:الكركي (م.۹۴۰ق.)، قم، آل البيت:، ۱۴۱۱ق؛الجامع للشرائع:يحيي بن سعيد الحلي (م.۶۹۰ق.)، به كوشش گروهي از فضلا، قم، سيد الشهداء، ۱۴۰۵ق؛جواهر الكلام:النجفي (م.۱۲۶۶ق.)، به كوشش قوچاني و ديگران، بيروت، دار احياء التراث العربي؛حاشية الدسوقي:الدسوقي (م.۱۲۳۰ق.)، احياء الكتب العربيه؛الحاوي الكبير:الماوردي (م.۴۵۰ق.)، بيروت، دار الفكر؛الحدائق الناضره:يوسف البحراني (م.۱۱۸۶ق.)، به كوشش آخوندي،قم، نشر اسلامي، ۱۳۶۳ش؛الدروس الشرعيه:الشهيد الاول (م.۷۸۶ق.)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۲ق؛ذخيرة المعاد:محمد باقر السبزواري (م.۱۰۹۰ق.)، آل البيت:؛الرسائل التسع:المحقق الحلي (م.۶۷۶ق.)، به كوشش رضا استادي، قم، مكتبة النجفي، ۱۴۱۳ق؛رسائل الكركي:الكركي (م.۹۴۰ق.)، به كوشش الحسون، قم، مكتبة النجفي، ۱۴۰۹ق؛روضة الطالبين:النووي (م.۶۷۶ق.)، به كوشش عادل احمد و علي محمد، بيروت، دار الكتب العلميه؛السرائر:ابن ادريس (م.۵۹۸ق.)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۱ق؛السنن الكبري:البيهقي (م.۴۵۸ق.)، بيروت، دار الفكر؛الشرح الكبير: عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه؛الصحاح:الجوهري (م.۳۹۳ق.)، به كوشش العطار، بيروت، دار العلم للملايين، ۱۴۰۷ق؛صحيح البخاري:البخاري (م.۲۵۶ق.)، بيروت، دار الفكر، ۱۴۰۱ق؛العروة الوثقي:سيد محمد كاظم يزدي (م.۱۳۳۷ق.)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۲۰ق؛العناوين:سيد عبدالفتاح الحسيني المراغي (م.۱۲۵۰ق.)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۷ق؛العين:خليل (م.۱۷۵ق.)، به كوشش المخزومي و السامرائي، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛غنية النزوع:الحلبي (م.۵۸۵ق.)، به كوشش بهادري، قم، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۷ق؛فتح الباري:ابن حجر العسقلاني (م.۸۵۲ق.)، بيروت، دار المعرفه؛فتح الوهاب:زكريا بن محمد الانصاري (م.۹۳۶ق.)، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۸ق؛فقه الصادق۷:سيد محمد صادق روحاني، قم، دار الكتاب، ۱۴۱۳ق؛الكافي:الكليني (م.۳۲۹ق.)، به كوشش غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ۱۳۷۵ش؛كتاب الحج:محاضرات الخوئي (م.۱۴۱۳ق.)، الخلخالي، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛كشاف القناع:منصور البهوتي (م.۱۰۵۱ق.)، به كوشش محمد حسن، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۸ق؛كشف الغطاء:كاشف الغطاء (م.۱۲۲۷ق.)، اصفهان، مهدوي؛كشف اللثام:الفاضل الهندي (م.۱۱۳۷ق.)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۶ق؛المبسوط في فقه الاماميه:الطوسي (م.۴۶۰ق.)، به كوشش بهبودي، تهران، المكتبة المرتضويه؛المبسوط:السرخسي (م.۴۸۳ق.)، بيروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛مجمع الفائدة و البرهان:المحقق الاردبيلي (م.۹۹۳ق.)، به كوشش عراقي و ديگران، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۶ق؛المجموع شرح المهذب:النووي (م.۶۷۶ق.)، دار الفكر؛المحلي بالآثار:ابن حزم الاندلسي (م.۴۵۶ق.)، به كوشش احمد شاكر، بيروت، دار الفكر؛مختلف الشيعه:العلامة الحلي (م.۷۲۶ق.)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۲ق؛مدارك الاحكام:سيد محمد بن علي الموسوي العاملي (م.۱۰۰۹ق.)، قم، آل البيت:، ۱۴۱۰ق؛مسالك الافهام الي تنقيح شرائع الاسلام:الشهيد الثاني (م.۹۶۵ق.)، قم، معارف اسلامي، ۱۴۱۶ق؛مصطلحات الفقه:علي مشكيني، قم، الهادي، ۱۳۷۹ش؛معجم لغة الفقهاء:محمد قلعه‌جي، بيروت، دار النفائس، ۱۴۰۸ق؛معجم مقاييس اللغه:ابن فارس (م.۳۹۵ق.)، به كوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبليغات، ۱۴۰۴ق؛مغني المحتاج:محمد الشربيني (م.۹۷۷ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۳۷۷ق؛المغني:عبدالله بن قدامه (م.۶۲۰ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه؛مواهب الجليل:الحطاب الرعيني (م.۹۵۴ق.)، به كوشش زكريا عميرات، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۶ق؛مواهب الرحمن:سيد عبدالاعلي السبزواري، دفتر آيت الله سبزواري، ۱۴۱۴ق؛المهذب البارع:ابن فهد الحلّي (م.۸۴۱ق.)، به كوشش العراقي، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۳ق؛نيل الاوطار:الشوكاني (م.۱۲۵۵ق.)، بيروت، دار الجيل، ۱۹۷۳م؛الوسيلة الي نيل الفضيله:ابن حمزه (م.۵۶۰ق.)، به كوشش الحسون، قم، مكتبة النجفي، ۱۴۰۸ق.
سيد اصغر حسيني
[۵۹] . معجم مقاييس اللغه، ج۲، ص۴۳۰؛ العين، ج۱، ص۳۵۴؛ الصحاح، ج۵، ص۲۱۲۶، «ركن».
[۶۰] . معجم لغة الفقهاء، ج۱، ص۲۲۶؛ مصطلحات الفقه، ص۲۷۴؛ العناوين الفقهيه، ج۱، ص۴۰۶.
[۶۱] . المبسوط، طوسي، ج۱، ص۳۱۴؛ المهذب البارع، ج۲، ص۲۰۶، ۲۱۲؛ الحدائق، ج۱۶، ص۱۵۷؛ مسالك الافهام، ج۲، ص۲۶۷.
[۶۲] . تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۸۱؛ المجموع، ج۸، ص۲۶۵؛ الشرح الكبير، ج۳، ص۵۰۶.
[۶۳] . مغني المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ حاشية الدسوقي، ج۲، ص۲۱.
[۶۴] . نك: المجموع، ج۸، ص۲۶۵؛ الاقناع، ج۱، ص۲۳۵؛ كشاف القناع، ج۲، ص۶۰۵.
[۶۵] . المبسوط، طوسي، ج۱، ص۳۸۳؛ نيل الاوطار، ج۵، ص۵۳؛ مواهب الجليل، ج۴، ص۱۶.
[۶۶] . مسالك الافهام، ج۲، ص۲۲۶.
[۶۷] . مواهب الجليل، ج۴، ص۱۱-۱۲؛ كشف اللثام، ج۵، ص۱۹.
[۶۸] . المهذب البارع، ج۲، ص۲۰۶؛ جواهر الكلام، ج۱۸، ص۱۳۶.
[۶۹] . جامع المقاصد، ج۳، ص۲۰۱؛ مسالك الافهام، ج۲، ص۲۸۵؛ مدارك الاحكام، ج۸، ص۱۷۴.
[۷۰] . نك: العروة الوثقي، ج۴، ص۶۵۱؛ كتاب الحج، خوئي، ج۳، ص۳۲۶.
[۷۱] . روضة الطالبين، ج۲، ص۳۹۷؛ الشرح الكبير، ج۳، ص۵۰۶؛ حاشية الدسوقي، ج۲، ص۲۱.
[۷۲] . المبسوط، سرخسي، ج۴، ص۳۲؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۲۲۷.
[۷۳] . تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۹۲.
[۷۴] . الشرح الكبير، ج۳، ص۵۰۳؛ كشاف القناع، ج۲، ص۶۰۵.
[۷۵] . مواهب الجليل، ج۴، ص۱۱، ۱۸؛ حاشية الدسوقي، ج۲، ص۲۱.
[۷۶] . غنية النزوع، ص۱۵۴؛ جامع الخلاف، ص۱۷۷.
[۷۷] . نك: المبسوط، طوسي، ج۱، ص۳۰۷؛ الوسيله، ص۱۵۸.
[۷۸] . المجموع، ج۸، ص۲۶۵-۲۶۶؛ مغني المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ الاقناع، ج۱، ص۲۳۳-۲۳۴.
[۷۹] . غنية النزوع، ص۱۵۴؛ جامع الخلاف، ص۱۷۷.
[۸۰] . المجموع، ج۸، ص۱۵۴؛ الاقناع، ج۱، ص۲۳۳.
[۸۱] . مواهب الجليل، ج۴، ص۱۱، ۱۸؛ حاشية الدسوقي، ج۲، ص۲۱.
[۸۲] . الشرح الكبير، ج۳، ص۵۰۳؛ كشاف القناع، ج۲، ص۶۰۴.
[۸۳] . تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۹۲؛ نك: مواهب الجليل، ج۴، ص۱۸.
[۸۴] . صحيح البخاري، ج۱، ص۲؛ السنن الكبري، ج۱، ص۴۱، ۲۱۵.
[۸۵] . نك: فتح الوهاب، ج۱، ص۲۵۸؛ كشاف القناع، ج۲، ص۶۰۴.
[۸۶] . السرائر، ج۱، ص۶۱۷؛ الجامع للشرائع، ص۱۸۰؛ تذكرة الفقهاء، ج۷، ص۱۵.
[۸۷] . المبسوط، سرخسي، ج۴، ص۳۵؛ الشرح الكبير، ج۳، ص۵۰۶؛ مواهب الجليل، ج۴، ص۱۸.
[۸۸] . الحاوي الكبير، ج۴، ص۴۸۰؛ المجموع، ج۸، ص۱۱.
[۸۹] . المجموع، ج۸، ص۱۱؛ التنقيح الرائع، ج۱، ص۵۰۸.
[۹۰] . المبسوط، سرخسي، ج۴، ص۳۵-۳۶، ۵۸.
[۹۱] . مجمع الفائده، ج۷، ص۶۳؛ جواهر الكلام، ج۱۹، ص۳۷۰؛ كتاب الحج، ج۴، ص۲۸۸-۲۸۹.
[۹۲] . نك: مدارك الاحكام، ج۸، ص۱۷۸-۱۷۹؛ ذخيرة المعاد، ج۳، ص۶۲۵.
[۹۳] . ذخيرة المعاد، ج۳، ص۶۲۵؛ الحدائق، ج۱۶، ص۱۵۸-۱۵۹؛ كتاب الحج، ج۲، ص۲۸۸-۲۸۹.
[۹۴] . نك: مجمع الفائده، ج۷، ص۶۲-۶۳؛ فقه الصادق، ج۱۱، ص۲۸۰-۲۸۲.
[۹۵] . بدائع الصنائع، ج۲، ص۲۲۷؛ المجموع، ج۸، ص۲۲۰؛ مواهب الجليل، ج۴، ص۱۱.
[۹۶] . نك: المبسوط، سرخسي، ج۴، ص۳۸؛ بدائع الصنائع، ج۲، ص۲۲۷.
[۹۷] . كتاب الحج، ج۴، ص۲۸۸.
[۹۸] . روضة الطالبين، ج۲، ص۳۹۶؛ مغني المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ اعانة الطالبين، ج۲، ص۳۳۱.
[۹۹] . المبسوط، طوسي، ج۱، ص۳۶۱؛ الدروس، ج۱، ص۴۱۲.
[۱۰۰] . مواهب الجليل، ج۴، ص۱۱-۱۲؛ حاشية الدسوقي، ج۲، ص۲۱.
[۱۰۱] . الشرح الكبير، ج۳، ص۵۰۶؛ كشاف القناع، ج۲، ص۶۰۵.
[۱۰۲] . تحفة الفقهاء، ج۱، ص۳۹۲.
[۱۰۳] . المغني، ج۳، ص۴۰۸-۴۰۹؛ مواهب الجليل، ج۴، ص۱۸.
[۱۰۴] . مدارك الاحكام، ج۸، ص۱۱-۱۲؛ جواهر الكلام، ج۱۹، ص۴۲۹-۴۳۰؛ جامع المدارك، ج۲، ص۵۲۴-۵۲۵.
[۱۰۵] . نك: الكافي، ج۴، ص۴۳۶؛ التهذيب، ج۵، ص۱۵۰.
[۱۰۶] . فتح الباري، ج۳، ص۳۹۸؛ نيل الاوطار، ج۵، ص۱۲۶.
[۱۰۷] . نك: المغني، ج۳، ص۴۰۷؛ مغني المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ اضواء البيان، ج۴، ص۴۱۶.
[۱۰۸] . المبسوط، سرخسي، ج۴، ص۵۰؛ المجموع، ج۸، ص۷۷-۷۸.
[۱۰۹] . المبسوط، سرخسي، ج۴، ص۵۰؛ المجموع، ج۸، ص۷۷-۷۸.
[۱۱۰] . المحلّي، ج۷، ص۹۷؛ الاستذكار، ج۴، ص۲۲۲.
[۱۱۱] . المجموع، ج۸، ص۲۰۵، ۲۶۶؛ روضة الطالبين، ج۲، ص۳۹۶-۳۹۷؛ الاقناع، ج۱، ص۲۳۳-۲۳۴.
[۱۱۲] . روضة الطالبين، ج۲، ص۳۹۷؛ مغني المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ اعانة الطالبين، ج۲، ص۳۳۱.
[۱۱۳] . السرائر، ج۱، ص۶۱۶؛ الرسائل التسع، ص۳۵۵؛ مختلف الشيعه، ج۴، ص۳۶۶.
[۱۱۴] . الدروس، ج۱، ص۳۲۸؛ رسائل، ج۲، ص۱۵۰.
[۱۱۵] . كشف الغطاء، ج۴، ص۴۲۹؛ جواهر الكلام، ج۱۸، ص۱۳۶.
[۱۱۶] . مسالك الافهام، ج۲، ص۲۲۶-۲۲۷؛ مدارك الاحكام، ج۷، ص۲۴۰؛ جواهر الكلام، ج۱۸، ص۳.
