اسنوی(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اسنوی جلد: ۸شماره مقاله:۳۴۹۹
اِسْنَوی، ابو محمد عبدالرحیم بن حسن بن على قرشى اموی ملقب به جمال الدین ۰۴-۷۲ق /۳۰۵-۳۷۰م، محدث، فقیه شافعى مذهب و ادیب مصری . حسینى كنیه او را ابوعبدالله آورده است. (حسینى ابوبكر، طبقات الشافعیة، ج۱، ص۳۶)
وی در شهر اسنا، از شهرهای صعید مصر، زاده شد و در آنجا قرآن را حفظ كرد. پس از فراگیری علوم مقدماتى در ۲۱ق از زادگاهش به قاهره مهاجرت كرد و به تحصیل علوم اسلامى پرداخت . نزد مشایخى چون دبوسى، عبدالقادر بن ملوك، حسن بن اسد بن اثیر، عبدالمحسن ابن احمد صابونى، یونس بن ابراهیم عسقلانى و دیگران حدیث شنید و از مجدالدین ابى بكر بن اسماعیل زنكلونى یا سنكلونى، قطب الدین محمد بن عبدالصمد سنباطى، تقى الدین سبكى، جلال الدین قزوینى، جمال الدین احمد بن محمد وجیزی و دیگران فقه آموخت . افزون بر این وی نزد ابوحیان غرناطى، ابوالحسن على بن احمد انصاری نحوی، پدر سراج الدین ابن ملقن، به فراگیری علم نحو پرداخت (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۳؛ ابن حجر، ج، ص۳۲-۳۳؛ابن تغری بردی، المنهل، ج۱، ص۱۹). همچنین علوم عقلى را از علاءالدین قونوی، بدرالدین تستری و دیگران آموخت.
اسنوی از ۲۷ق در مدارس مشهور قاهره چون آق بغاویه، ملكیه، فارسیه، فاضلیه، ناصریه و منصوریه و نیز در جامع ابن طولون به تدریس پرداخت (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۳؛ ابن تغری بردی، النجوم، ج۱، ص۱۴- ۱۵). در ۵۹ق سرپرستى بیت المال و حسبه را بر عهده گرفت، ولى به سبب مشاجره ای كه در ۶۲ق بین او و وزیر ابن قزوینه پیش آمد، از حسبه كناره گرفت و در ۶۶ق سرپرستى بیت المال را نیز رها كرد (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۳-۳۴؛ ابن حجر، ج۱، ص۴۹؛ شوكانى، ج۱، ص۵۳).
اسنوی از نظر علمى در زمان خود، از شهرت بسزایى برخوردار بود تا آنجا كه او را «شیخ الشافعیه» نامیده اند و از سراسر مصر برای فراگیری علوم نزد وی گرد مى آمدند. وی شاگردان بسیاری در فقه تربیت كرد و به گفته ابن قاضى شهبه (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۳-۳۴)بسیاری از علمای مصر از شاگردان او بوده اند. از جمله آنان محب الدین محمود، بدرالدین حسن و صدرالدین عبدالكریم فرزندان علاءالدین قونوی، بهاءالدین على بن محمد اَقْفَهسى، جمال الدین سیوطى، برهان الدین ابراهیم بن موسى ابناسى، سراج الدین ابن ملقن، بدرالدین محمد بن بهادر زركشى و شهاب الدین احمد بن ابوالقاسم اخمیمى را مى توان نام برد (ابن قاضى شهبه، تاریخ، ج۱، ص۲۶؛ ابن قاضى شهبه، تاریخ، ج۱، ص۵۱؛ ابن تغری بردی، المنهل، ج۱، ص۱۹- ۲۰؛ ابن ایاس، ج۱، ص۵۲؛ هیتو، ج۱، ص۲-۴).
از ویژگی های اخلاقى وی، رسیدگى به امور شاگردان، احسان و بخشش به مستمندان و تواضع را بر شمرده اند. پدر ابن قاضى شهبه و ابوالفضل عراقى شرح حال مستقلى درباره اسنوی نوشته اند (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۴؛ سیوطى، بغیة ج۱، ص۲).
به گفته بیشتر مورخان وی به طور ناگهانى درگذشت و پس از آنكه ظاهراً در جامع حاكم بامرالله، بر جنازه او نماز گزاردند، در نزدیكى مقابر صوفیه به خاك سپرده شد (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۴- ۳۵؛ ابن تغری بردی، المنهل، ج۱، ص۲۰؛ سیوطى، حسن المحاضرة، ج۱، ص۳۰) كه تاریخ وفات او را ۷۰ق ذكر كرده است
برهان الدین قیراطى در رثای اسنوی قصیده ای لامیه در ۲ بیت سروده، و در آن فضایل اخلاقى و علمى او را ستوده است (سیوطى، حسن المحاضرة، ج۱، ص۳۰-۳۴).
آثار: تألیفات بسیاری از اسنوی در زمینه های فقهى، اصولى و ادبى بر جای مانده است كه عبارتند از:
الف - چاپى : التمهید فى تخریج الفروع على الاصول، كه تألیف آن در ۶۸ق پایان یافته است (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۵؛ سیوطى، بغیة الوعاة، ج۱، ص۳؛ حاجى خلیفه، ج۱، ص۸۴- ۸۵؛ خدیویه، ج۱، ص۱) وی در این اثر كیفیت استنباط احكام شرعى را بر مبنای اصول تشریح كرده است. این كتاب به كوشش محمد حسن هیتو نخستین بار در دمشق ۹۷۱م و سپس در بیروت ۹۸۰م به چاپ رسید. شیخ محمد صرخدی در ۹۲ق آن را با عنوان مختصر التمهید خلاصه كرده است (حاجى خلیفه، ج۱، ص۸۵). طبقات الشافعیة، این كتاب كه تألیف آن در ۶۹ق پایان یافت، از مهم ترین آثار اسنوی به شمار مى آید. وی از عصر محمد بن ادریس شافعى به ترتیب حروف الفبا به شرح حال شافعیان پرداخته است (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۵). این اثر در بغداد ۳۹۰ق /۹۷۰م به كوشش عبدالله جبوری و سپس در بیروت ۹۷۸م به كوشش كمال یوسف الحوت به چاپ رسیده است. الكلمات المهمة فى مباشرة اهل الذمة، این كتاب به كوشش م . پرلمان در ۹۵۸م ضمن جزء دوم «یادنامه گلدسیهر» به چاپ رسیده است. الكواكب الدری فیما یتخرج على الاصول النحویة من الفروع الفقهیة، كه در ۴۰۸ق /۹۸۸م در بیروت به چاپ رسید برای عناوین دیگر آن، (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۵؛ سیوطى، بغیة الوعاة، ج۱، ص۳؛ بغدادی، هدیه، ج۱، ص۶۱) نهایة السؤل فى شرح منهاج الوصول الى علم الاصول، كه شرحى است بر كتاب منهاج الوصول بیضاوی. اسنوی تألیف آن را در ۴۰ق به پایان برده است. به گفته ابن قاضى شهبه (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۵) و ابن حجر عسقلانى (ابن حجر عسقلانى، ج۱، ص۴۹)، منهاج الوصول بهترین شرح موجود بر كتاب بیضاوی است. این كتاب در ۳۱۶ و ۳۱۷ق در حاشیه كتاب التقریر و التحبیرِ ابن امیر حاج در بولاق و بارها پس از آن به طبع رسیده است. یكى از شاگردان اسنوی به نام بدرالدین زركشى تكمله ای بر آن نوشته كه نسخه ای از آن در كتابخانه ازهریه وجود دارد (جبوری، ج۱، ص۷- ۸). مطالع الدقائق فى تحریر الجوامع و الفوارق، این كتاب كه در مصر به چاپ رسیده، اشتباهاً به تاج الدین سبكى نسبت داده شده است (مطیعى، ج۱، ص ط).
ب - خطى: ایضاح المشكل فى احكام الخنثى المشكل، (ازهریه، ج۱، ص۴۹) تذكرة النبیه فى تصحیح التنبیه، این كتاب حاشیه ای است بر تصحیح التنبیه نووی كه خود شرحى است بر التنبیه فیروزآبادی برای نسخه های موجود، (ازهریه، ج۱، ص۷۴؛ ظاهریه، فقه شافعى، ج۱، ص۶ – ۸). التنقیح فیما یرد على التصحیح، این اثر نیز حاشیه ای بر تصحیح التنبیه نووی است كه اسنوی تألیف آن را در ۳۷ق به پایان برده است (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۵؛ ظاهریه، فقه شافعى، ج۱، ص۹؛ ظاهریه، فقه شافعى، ج۱، ص۹) جواهر البحرین فى تناقض الحبرین، در فقه، اسنوی تألیف این كتاب را در ۳۵ق به پایان برد (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۵؛ ظاهریه، مجامیع، ج۱، ص۸؛ ظاهریه، فقه شافعى، ج۱، ص۶-۷؛ خدیویه، ج۱، ص۱۵؛ خدیویه، ج۱، ص۶۹؛ سید، ج۱، ص۲۵؛ حاجى خلیفه، ج۱، ص۱۳) محمد بن محمد اسدی قدسى در ۰۸ق كتابى به نام تجنب الظواهر فى اجوبة الجواهر در رد كتاب مذكور، و جلال الدین محمد بن احمد محلى در ۶۴ق نیز تعلیقاتى بر آن نوشته است. زوائد الاصول، اسنوی پس از به پایان بردن شرح منهاج بیضاوی، نواقصى در متن كتاب مشاهده كرد كه با استفاده از المحصول فخررازی، الاحكام آمدی و مختصر ابن حاجب، در این اثر به تكمیل آن پرداخت برای نسخه های آن، (روشن، ج۱، ص۴۱۰) طراز المحافل فى الغاز المسائل، در فقه برای نسخه هایى از آن، (ظاهریه، فقه شافعى، ج۱، ص۷۸؛ ازهریه، ج۱، ص۵۳؛ خدیویه، ج۱، ص۴۲) الفتاوی الحمویة یا المسائل الحمویة، كه مؤلف چندین مسأله فقهى را در آن طرح كرده، و شیخ شرف الدین بارزی حموی آنها را پاسخ گفته است (ازهریه، ج۱، ص۶۰) الفروق در شرح المنهاج نووی، (سید، ج۱، ص۱۲) كافى المحتاج الى شرح المنهاج نووی برای نسخه ها، (ظاهریه، فقه شافعى، ج۱، ص۳۷- ۳۸؛ ازهریه، ج۱، ص۹۶ -۹۷) از آنجا كه در منابع متقدم، تنها به یك شرح منهاج نووی از اسنوی اشاره شده است (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۵؛ ابن حجر، ج۱، ص۴۸) رابطه میان كافى المحتاج با الفروق قابل تأمل است. نهایة الراغب فى شرح عروض ابن الحاجب، كه شرحى بر كتاب المقصد الجلیل فى علم الخلیل ابن حاجب است (حاجى خلیفه، ج۱، ص۱۳۴؛ سید، ج۱، ص۷۸) برای برخى دیگر از آثار او، (خدیویه، ج۱، ص۵۵؛ خدیویه، ج۱، ص۰۹؛ سید، ج۱، ص۸۶؛ روشن، ج۱، ص۴۰۹-۴۱۰؛ فهرس، ج۱، ص۱۴) برای آثار یافت نشده، (ابن قاضى شهبه، طبقات، ج۱، ص۳۵؛ شوكانى، ج۱، ص۵۲-۵۳؛ بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۳۸).
----------------------------------------------
(۱) ابن ایاس محمد، بدائع الزهور، به كوشش محمد مصطفى، قاهره، ۴۰۳ق / ۹۸۳م؛
(۲) ابن تغری بردی، المنهل الصافى، نسخه عكسى موجود در كتابخانه مركز؛
(۳) ابن تغری بردی، النجوم؛
(۴) ابن حجر عسقلانى احمد، الدرر الكامنة، حیدرآباد دكن، ۳۹۴ق /۹۷۴م؛
(۵) ابن قاضى شهبه ابوبكر، تاریخ، به كوشش عدنان درویش، دمشق، ۹۷۷م؛
(۶) ابن قاضى شهبه ابوبكر، طبقات الشافعیة، به كوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دكن، ۳۹۹ق / ۹۷۹م؛
(۷) ازهریه، فهرست؛
(۸) بغدادی، ایضاح؛
(۹) بغدادی، هدیه؛
(۱۰) جبوری عبدالله، مقدمه بر طبقات الشافعیة اسنوی، بغداد، ۳۹۰ق /۹۷۰م؛
(۱۱) چلبى داوود، مخطوطات الموصل، بغداد، ۳۴۶ق /۹۲۷م؛
(۱۲) حاجى خلیفه، كشف؛
(۱۳) حسینى ابوبكر، طبقات الشافعیة، به كوشش عادل نویهض، بیروت، ۴۰۲ق /۹۸۲م؛
(۱۴) خدیویه، فهرست؛
(۱۵) روشن محمد و دیگران، فهرست نسخه های خطى كتابخانه های رشت و همدان، تهران، ۳۵۳ق /۹۷۴م؛
(۱۶) سید، خطى؛
(۱۷) سیوطى، بغیة الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۸۴ق /۹۶۵م؛
(۱۸) سیوطى، حسن المحاضرة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۳۸۷ق /۹۶۷م؛
(۱۹) شوكانى محمد، البدر الطالع، بیروت، ۳۴۸ق؛
(۲۰) ظاهریه، خطى؛
(۲۱) فهرس مخطوطات جامعة الملك سعود فقه و اصول، ریاض، ۴۰۴ق /۹۸۴م؛
(۲۲) مطیعى محمد بخیت، مقدمه بر نهایة السؤل اسنوی، قاهره، ۳۴۳ق؛
(۲۳) هیتو محمد حسن، مقدمه بر التمهید اسنوی، دمشق، ۹۷۱م؛
