اصحاب ایکه(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اصحاب ايكه جلد: ۹شماره مقاله:۳۵۹۴
اَصْحاب اَيْكه، نام قومى ياد شده در قرآن كريم كه رسالت پيامبر خويش، شعيب (علیه السلام )، را نپذيرفتند و بر ستمكاری خود اصرار ورزیدند. یاد اینان ۴ بار در قرآن كریم، در سوره های حجر (بقره/سوره۱۵، آیه۷۸)، شعرا (شعرا/سوره۲۶، آیه۱۷۶)، ص (ص/سوره۳۸، آیه۱۳) و ق (ق/سوره۵۰، آیه۱۴)، به میان آمده، و در كنار اقوامى چون ثمود، قوم لوط و قوم تُبَّع جای گرفته است. این قوم در منابع قصص، غالباً با اصحاب مدین كه حضرت شعیب (علیه السلام )، میان آنان نبوت مى كرده، یكى دانسته شده، و این نكته در قولى مشهور از ابن عباس نیز تأیید شده است، اما بسیاری از مفسران، از جمله اهل تفسیر از تابعان چون قتاده و عكرمه، این دو نام را به دو قوم بازگردانیده اند (طبری، ج۱، ص۳۲۷؛ مقدسى، ج۳، ص۷۶؛ سیوطى، ج۵، ص۹۱).
ضبط واژه «ایكه»، موضوع اختلاف میان قراء بوده، و معانى متفاوتى برای آن ذكر گردیده است. در میان عالمان قرائت، در ضبط این تركیب در سوره های شعرا و ص «و نه در سوره های حجر و ق» اختلاف نظر وجود دارد. این تركیب در قرائت قراء حجاز و شام، به صورت «اصحاب لَیكَه»، بدون همزه و با تاء مفتوح آمده است و لیكه در تفسیر، نام شهری دانسته شده كه به جهت تأنیث و معرفه بودن، منصرف نیست (ابن مجاهد، ج۱، ص۳۶۸؛ ابن زنجله، ج۱، ص۵۱۹؛ طوسى، ج۸، ص۵۷). قاریان عراق در تمامى موارد، واژه اخیر را «الایكه» خوانده اند (ابن مجاهد، ج۱، ص۳۶۸؛ ابن مجاهد، ج۱، ص۴۷۳) كه از شهرت و پذیرشى بیشتر نزد مفسران برخوردار بوده است و «ایكه» در آن به معنای بیشه و محل درختان انبوه «جمع آن اَیك» دانسته شده است (همانجاها؛ ابن یزیدی، ۲۸۴؛ جوهری، ۳/۱۵۷۴). ابوعبید بكری (۱/۲۱۵) ایكه را نام مسكن قوم شعیب دانسته است، اما برخى دیگر برآنند كه این قوم درختى پر شاخ و برگ موسوم به «ایكه» را پرستش مى كرده اند و از همین رو اصحاب ایكه خوانده شده اند (ابن زنجله، ج۱، ص۵۱۹ -۵۲۰؛ ابن كثیر، ج۱، ص۱۸۵).
بنابر آنچه در سوره شعراء (شعراء/سوره۲۶، آیه۱۷۶-۱۸۳)، در وصف اصحاب ایكه آمده است، این مردم به فساد در داد و ستد گرفتار بوده اند و كم فروشى و نادرستى در اوزان و مقادیر میان ایشان مرسوم بوده است. شعیب نبى (علیه السلام ) كه برای هدایت ایشان برانگیخته شده بود، آنان را به تقوا فرامى خواند و از ایشان مى خواست تا در سنجش با پیمانه و ترازو، درستى پیشه كنند و از عواقب كارهای ناپسند خود بهراسند، اما قوم از او روی برتافتند و به دروغ و جادو متهمش كردند.
داستان اصحاب ایكه در روایات با تفصیلى بیشتر آمده، و گفته شده است كه این قوم به راهزنى مى پرداخته اند و یا راه بر مردم مى بسته اند و از آنان باج مى ستانده اند. برخى دیگر گفته اند كه چون مردم دیگر نقاط از حضور شعیب پیامبر، آگاه شدند، برای دیدار، روی به شهر وی آوردند، ولى اصحاب ایكه راه آنها را سد كردند و شعیب را مجنون خواندند (بلعمى، ج۱، ص۳۳۵؛ ثعلبى، ج۱، ص۱۶۵).
درباره عاقبت قوم، در روایات چنین آمده است كه شعیب (علیه السلام ) در هدایت آنان تلاشى بسیار كرد، ولى آنان راه رستگاری را نپذیرفتند و بر باطل خویش ابرام ورزیدند. پس شعیب آنان را نفرین كرد و خداوند دعای او را اجابت فرمود. به گفته مفسران، سخن قرآن كریم از «عذاب یوم الظلة» (شعراء/سوره۲۶، آیه۱۸۹) به همین عذاب اصحاب ایكه اشاره دارد (ثعلبى، ج۱، ص۱۶۵).
مفسران با الهام از برخى آیات قرآنى، در وصف این عذاب الهى گفته اند كه دری از درهای جهنم بر ایشان بگشود و بادی گرم و سخت وزیدن گرفت. آنان كه از شدت گرما به ستوه آمده بودند، جایگاهى مى جستند تا از گزند گرما در امان مانند، از این رو به سوی صحرا گریختند. پس خداوند ابری فرو فرستاد و مردم به گمان یافتن جایى امن و آسوده در سایه آن ابر جای گرفتند. در این هنگام پروردگار از آن ابر، آتشى بر اصحاب ایكه فرود آورد؛ زمین لرزید و آتش همه را در برگرفت (طبری، ج۱، ص۳۲۷؛ طبری، ج۱، ص۳۲۸؛ قمى، ج۲، ص۱۲۵؛ابن عساكر، ج۸، ص۶۹). روایات چنین آورده اند كه بلا ۷روزپیاپى اصحاب ایكه را درگرفته بود (طبرسى، ج۶، ص۵۲۸؛ سیوطى، ج۵، ص۹۲؛ ابن عساكر، ج۸، ص۶۹) و در آن، همگى، جز شعیب و پیروانش هلاك شدند.
شایان ذكر است كه برخى، مسكن این قوم را از ساحل دریای سرخ تا سرزمین مدین (ابوعبید، ج۱، ص۱۲۶)، یا مكانى پر درخت نزدیك شهر مدین دانسته اند (مقریزی، ج۱، ص۱۸۷). همچنین روایتى دیگر درخور توجه است كه برپایه آن شعیب و یارانش هنگام نزول بلا، به ایله كه بیشه زاری در نزدیكى شهر مدین بوده است، پناه برده اند (مقریزی، ج۱، ص۱۸۷). برخى از روایات نیز اشاره دارند كه مكان اصحاب ایكه، تبوك بوده است (اصطخری، ج۱، ص۲۰؛ جیهانى، ج۱، ص۴۷؛ یاقوت، ج۱، ص۴۲۱).
-------------------------------------------------------
(۱) ابن زنجله عبدالرحمان، حجة القراءات، به كوشش سعید افغانى، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م؛
(۲) ابن عساكر على، تاریخ مدینه دمشق، عمان، دارالبشیر؛
(۳) ابن كثیر، البدایة؛
(۴) ابن مجاهد احمد، السبعة فى القراءات، به كوشش شوقى ضیف، قاهره، ۱۹۷۲م؛
(۵) ابن یزیدی عبدالله، غریب القرآن، به كوشش محمد سلیم حاج، بیروت، ۱۴۰۵ق / ۱۹۸۵م؛
(۶) ابوعبید بكری، معجم ما استعجم، به كوشش مصطفى سقا، بیروت، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م؛
(۷) اصطخری ابراهیم، المسالك و الممالك، به كوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۰م؛
(۸) بلعمى محمد، تاریخ، به كوشش محمدتقى بهار، تهران، ۱۳۵۳ش؛
(۹) ثغلبى احمد، قصص الانبیاء، بیروت، ۱۴۰۱ق /۱۹۸۱م؛
(۱۰) جوهری اسماعیل، الصحاح، به كوشش احمد عبدالغفور عطار، قاهره، ۱۳۷۶ق /۱۹۵۶م؛
(۱۱) جیهانى ابوالقاسم، اشكال العالم، ترجمه على بن عبدالسلام كاتب، به كوشش فیروز منصوری، تهران، ۱۳۶۸ش؛
(۱۲) سیوطى، الدر المنثور فى التفسیر المأثور، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م؛
(۱۳) طبرسى فضل، مجمع البیان، به كوشش هاشم رسولى محلاتى و فضل الله یزدی طباطبایى، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۸م؛
(۱۴) طبری، تاریخ؛
(۱۵) طوسى محمد، التبیان، به كوشش احمد حبیب قصیر عاملى، نجف، ۱۳۸۱ق، قرآن كریم؛
(۱۶) قمى على، تفسیر، به كوشش طبیب موسوی جزائری، نجف، ۱۳۸۷ق؛
(۱۷) مقدسى مطهر، البدء و التاریخ، به كوشش كلمن هوار، پاریس، ۱۹۰۳م؛
(۱۸) مقریزی احمد، الخطط، بولاق، ۱۲۷۰ق؛
(۱۹) یاقوت، بلدان؛
