اطفیش(خام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَطَّفَيَّش، محمد بن يوسف بن عيسى حفصى عدوي مصعبى، ملقب به قطب الائمه (۱۲۳۶-۲۲ ربيع الثانى ۱۳۳۲ق/۱۸۲۱-۲۰ مارس ۱۹۱۴م)، فقيه اباضى مغرب. لقب اطفيش يا اَطفياش برگرفته از تعبيري بربري است (جيلالى، ج۴، ص۴۵۴؛سخاوي، ج۱۱، ص۲۵۶).
زادگاه محمد روستاي بنى يسجن از وادي مزاب در جنوب الجزاير است (جيلالى، ج۴، ص۴۵۴). او به خاندانى اهل علم تعلق داشت و به عمر بن حفص هنتانى - جد خاندان مالكى مذهب حفصى در تونس - نسب مى‌برد (نويهض، ص۱۹۰)، و نسبت حفصى‌ِ او از همين روست. نسبت مصعبى وي (اطفيش، تيسير، ج۱۵، ص۴۳۰)، نشان دهندة تعلق او به خاندان بزرگ بنى مصعب از قبيلة بربر زناته در مغرب اقصى است («ذكر اسماء بعض شيوخ الوهبية»، ص۲۳۳)
از مراحل دانش‌اندوزي اطفيش گزارش دقيقى در دست نيست و در منابع بيش از آنكه از تحصيلات و استادان وي سخنى به ميان آمده باشد، از مهارتهاي علميش گفت و گو شده است. وي تنها در نوشته‌هايش به اشاره، از برخى شيوخ خود تجليل كرده است (اطفيش، شرح لامية، ج۱، ص۱۰).
مهم‌ترين منبع دربارة شرح حال اطفيش، يادكردهاي برادر زادة او ابواسحاق ابراهيم اطفيش است كه بخشى از اثر خود الدعاية الى سبيل المؤمنين را به همين موضوع اختصاص داده است. همچنين گفتنى است كه زركلى، پاره‌اي اطلاعات در اين باره را، به طور شفاهى از ابراهيم اطفيش دريافت كرده است (زركلى، ج۷، ص۱۵۷، حاشيه). شماري از نويسندگان در شرح احوالى كه از وي به دست داده‌اند، او را فقيه، مفسر، محدث، متكلم ، منطقى و شاعر دانسته‌اند و اين حقيقتى است كه وي در تمامى علوم ياد شده اثري از خود برجاي گذاشته است. مى‌توان گفت وي پس از آنكه در علومى همچون لغت، بيان، عروض، شعر و نيز منطق چيره‌دست گرديد (جيلالى، ج۴، ص۴۵۴؛ كحاله، ج۱۲، ص۱۳۳)، در رويكرد خود به فراگيري علوم، فقه و اصول را اشتغال غالب خويش ساخت و در كنار اين دو دانش، از ساير علوم همچون تفسير، كلام و حديث نيز غفلت نورزيد (جيلالى، ج۴، ص۴۵۴؛ كحاله، ج۱۲، ص۱۳۳).
او مدتها به تدريس اشتغال داشت و به گفته‌اي، فقيهان و عالمان اباضى نسل پس از وي در منطقة مزاب جملگى از شاگردان وي به شمار مى‌آمدند. شايد بتوان از ميان شاگردان او كه از شهرت نسبتاً بيشتري برخوردارند، به سليمان پاشا بارونى (د ۱۳۵۹ق) سياستمدار و مورخ اشاره كرد (جيلالى، ج۴، ص۴۵۵). در بين علماي اباضى عمان كه دورادور از اطفيش بهرة علمى برده‌اند، مى‌توان از عيسى بن صالح حارثى، راشد بن عزيز خصيبى، ابن شيخان شاعر و سعيد بن خلفان خليلى نام برد كه شخص اخير در مسائل فقهى مكاتباتى نيز با وي داشته است (صليبى، ۱۰).
بى‌گمان بخشى از نام‌آوري اطفيش، به نقش او در مسائل سياسى و اجتماعى كشورش مربوط مى‌شود. او كه از مردان نهضت سياسى - اجتماعى در الجزاير به شمار مى‌آيد، در پرورش و هدايت نسلى از اصلاح طلبان، تأثيري بسزا داشت (نويهض، ص۱۹۰). در تحليل حيات اجتماعى او، گفته‌اند كه وي وطن خود را چون آيينش گرامى مى‌داشت و در اين راه از هيچ تلاش و كوششى دريغ نمى‌ورزيد (جيلالى، ج۴، ص۴۵۴).
اطفيش به عنوان يك رهبر مذهبى در ميان اباضيان وهبى مغرب، از سويى به دنبال برقرار ساختن پيوستگى ميان حوزة اباضى مغرب و ديگر حوزه‌هاي اباضى بود و از سوي ديگر، در حركتهاي مقدماتى تقريب بين مذاهب، تلاش داشت تا مذهب اباضى را نزد صاحبان ديگر مذاهب، به عنوان مذهبى موجه بازشناساند.
براي دست يافتن به وحدت ميان اباضيان، اطفيش پيوند مستحكمى با علماي اباضى عمان، همچون عبدالله بن حُميد سالمى ايجاد كرد و با پيروان مذهب در عمان و نيز زنگبار ارتباطى نزديك برقرار ساخت (جيلالى، ج۴، ص۴۵۴؛اطفيش، كشف، ج۱، ص۵، جم )، تا جايى كه اطفيش، برخى از آثار خود را در پى درخواست عالمان مشرقى، تأليف كرد؛ به عنوان نمونه، وي شرح عبيريه در وصف بهشت را به درخواست فيصل بن حمود عزانى، نويسندة عمانى نوشت (اطفيش، الجُنة، ص۲). سفر او به مكه به قصد انجام دادن مناسك حج كه بارها در منابع بدان اشاره شده است (اطفيش، شرح النيل، ج۱، ص۳؛اطفيش، كشف، ج۱، ص۳، جم )، به خوبى مى‌توانست فرصتى را براي ديدار او با هم مذهبان و به طور كلى عالمانى از ديگر سرزمينها فراهم آورد.
اطفيش در حالى كه با تأليف آثار مختلف، از مذهب خود دفاع مى‌كرد، تلاش بسيار ورزيد تا مذهب اباضى را به ساير مسلمانان نيز معرفى نمايد؛ از اين‌رو، با برخى شخصيتهاي جهان اسلام، از جمله سلطان عبدالحميد دوم، سلطان عثمانى ديدار كرد و حركتى اساسى در زمينه‌هاي علمى، فرهنگى و دينى در مغرب عربى پديد آورد و خاصه تحولى شگرف در زندگى اجتماعى مردم منطقة مزاب ايجاد كرد (جيلالى، ج۴، ص۴۵۴؛ بارونى، ص۷۵)
در طول زندگى اطفيش آنچه بيش از هر چيز ديگري جلب نظر مى‌كند، همت كم‌نظير او در كار كتابت و تأليف است، تا آنجا كه شمار آثار وي را بالغ بر ۳۰۰ عنوان ذكر كرده‌اند (زركلى، ج۷، ص۱۵۷). اطفيش در نوشته‌هاي مهم خود، كوشيده است تا تأثير عملى شريعت اسلام در زندگى اجتماعى انسان را باز نمايد.
آثار: نوشته‌هاي اطفيش از نظر موضوع بسيار متنوع، و از نظر تعداد پر شمار است. آثار انتشار يافتة او از اين قرار است: ۱. ازالة الاعتراض عن محقى آل اباض (عمان، ۱۹۸۲م)، كه در دفاع از اعتقادات اباضيه نوشته شده است؛ ۲. اطالة الاجور فى فضائل الشهور . زركلى (زركلى، ج۷، ص۱۵۷) به چاپ اين كتاب كه در موضوع فضيلت ماههاي سال تأليف شده است، اشاره دارد؛ ۳. تحفة الحِب فى الطب (عمان، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م)؛ ۴. ترتيب اللقطِ ابوموسى، در فقه كه برخى منابع از چاپ آن اطلاع داده‌اند (جيلالى، ج۴، ص۴۵۵؛ زركلى، ج۷، ص۱۵۷)؛ ۵. ترتيب المدونة الكبري تأليف ابوغانم خراسانى (بيروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م)؛ ۶. تفقيه الغامر، در فقه (الجزيره، ۱۳۱۹ق)؛ ۷. تيسير التفسير، تفسيري كامل كه نخستين‌بار در ۶ جلد در الجزيره (۱۳۲۶ق) و بار ديگر در ۱۵ جلد در عمان (۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م) به چاپ رسيده است؛ ۸. جامع الشمل، مجموعه‌اي حديثى است كه فصلى در پايان آن به ذكر انواع حديث اختصاص يافته است (چ سنگى، قاهره، ۱۳۰۴ق، نيز عمان، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م)؛ ۹. الجامع الصغير، در فقه (۳ جلد، عمان، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م)؛ ۱۰. الجُنّةفى وصف الجَنّة، كه شرحى است بر منظومة عبيريه از محمدبن ابراهيم كندي در وصف بهشت (قاهره، ۱۳۴۵ق/۱۹۲۶م، نيز عمان، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م)؛ ۱۱. جواب على العقبى (چ سنگى، تونس، ۱۳۲۳ق)؛ ۱۲. ديوان شعر . اين كتاب ضمن مجموعه‌اي در مصر به چاپ سنگى رسيده است (نك: مشار، ۳۸۲)؛ ۱۳. الذهب الخالص، در علوم دينى (قاهره، ۱۳۴۳ق/۱۹۲۴م)؛ ۱۴. رسالة الامكان، در تاريخ كه منابع از چاپ آن خبر داده‌اند (جيلالى، ج۴، ص۴۵۵؛ زركلى، ج۷، ص۱۵۷)؛ ۱۵. رسالة فى بعض تواريخ اهل وادي مزاب (چ سنگى، قاهره، ۱۳۲۶ق)؛ ۱۶. الرسم فى تعليم الخط، در قواعد خط عربى (قاهره، ۱۳۴۹ق)؛ ۱۷. السيرة الجامعة، در سيرة نبوي و به ويژه در معجزات پيامبر اكرم(ص) (عمان، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م)؛ ۱۸. شامل الاصل و الفرع، مشتمل بر موضوعات گسترده در علوم دينى (۲ جلد، قاهره، ۱۳۴۸ق، نيز عمان، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م)؛ ۱۹. شرح اسماءالله الحسنى، كه جيلالى (جيلالى، ج۴، ص۴۵۵) از چاپ آن خبر داده است؛ ۲۰. شرح الدعائم‌ِ ابن نظر در فقه (۲ جلد، الجزيره، ۱۳۲۶ق)؛ ۲۱. شرح رسالة التوحيد، كه شرحى است بر كتاب العقيدة ابوحفص عمر بن جميع (الجزيره، ۱۳۲۶ق)؛ ۲۲. شرح لامية الافعال، شرحى است بر منظومة لامية ابن مالك در علم صرف كه اطفيش تأليف آن را در ۱۲۶۰ق به پايان برده است (۴ جلد، عمان، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م)؛ ۲۳. شرح النيل، در ۱۰ جلد كه شرحى بر متن مهم فقهى النيل، تأليف عبدالعزيز بن ابراهيم ثمينى (د ۱۲۲۳ق) است. اطفيش در سنين جوانى دست به تأليف چنين كتابى زده است (اطفيش، شرح النيل، ج۱، ص۳؛صليبى، ص۹-۱۰). اين كتاب در قاهره (۱۳۰۵-۱۳۴۳ق) و عمان (۱۴۰۶-۱۴۰۹ق/۱۹۸۶-۱۹۸۹م) به چاپ رسيده است؛ ۲۴. الغسول فى اسماء الرسول (ص)، كه جيلالى (جيلالى، ج۴، ص۴۵۵) به انتشار آن اشاره كرده است؛ ۲۵. كشف الكرب، مجموعه‌اي مشتمل بر نامه‌هاي اطفيش به اهل عمان (۲ جلد، عمان، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م)؛ ۲۶. وفاء الضمانة باداء الامانة، اثري است مشتمل بر مباحث گوناگون دينى كه مؤلف ابتدا در آن به حديث و اقسام آن و سپس به موضوعات متنوع دينى در ۸۲ باب پرداخته كه هر باب مشتمل بر ۴۰ حديث به سنت اربعين‌نويسى است (۳ جلد، قاهره، ۱۳۰۶- ۱۳۲۶ق، نيز عمان، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م)؛ ۲۷. هميان الزاد الى دارالمعاد، تفسير كاملى از قرآن كريم در ۱۴ مجلد (زنگبار، ۱۳۵۰ق) كه به گفتة صليبى (صليبى، ص۹) اطفيش آن را در ايام جوانى تأليف كرده است (جيلالى، ج۴، ص۴۵۴- ۴۵۵؛ نويهض، ص۱۹۱-۱۹۲؛ حارثى، ص۲۵۰؛؛ حارثى، ص۲۷۸-۲۸۰)
برپاية يادداشتهاي موجود بر نسخ خطى، آثار گوناگون اطفيش در زمان حيات وي، در ديگر مراكز اباضى چون عمان استنساخ مى‌شده، و تداول داشته است (اطفيش، كشف، ج۱، ص۶ - ۷).
اطفيش كتابخانه‌اي نفيس و منحصر به فرد مشتمل بر آثار مذهب اباضى، به خصوص در حوزة مغرب در اختيار داشت كه در برگيرندة شماري قابل ملاحظه از آثار خطى بود، كتابخانه‌اي كه خود در زمان حياتش براي بهره‌گيري عالمان و طالبان اباضى در بنى يسجن وقف كرد. شايان توجه است كه در ميان كتابهاي اين مجموعه، نسخ آثار و دست‌نوشته‌هاي خود وي نيز به چشم مى‌خورد.
منابع:
(۱) محمد اطفيش، تيسير التفسير، عمان، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م؛
(۲) محمد اطفيش، الجنة فى وصف الجنة، عمان، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛
(۳) محمد اطفيش، شرح لامية الافعال، عمان، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م؛
(۴) محمد اطفيش، شرح النيل، عمان، ۱۴۰۶-۱۴۰۹ق/۱۹۸۶-۱۹۸۹م؛
(۵) محمد اطفيش، كشف الكرب، عمان، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛
(۶) سليمان بارونى، مختصر تاريخ الاباضية، تونس، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م؛
(۷) عبدالرحمان جيلالى، تاريخ الجزائر العام، بيروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م؛
(۸) سالم حارثى، العقود الفضية، عمان، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م؛
(۹) خاتمة الجامع الصغير اطفيش، عمان، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م؛
(۱۰) «ذكر اسماء بعض شيوخ الوهبية»، همراه ج ۲ السير شماخى، به كوشش احمد بن سعود سيابى، عمان، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛
(۱۱) زركلى، الاعلام؛
(۱۲) محمد سخاوي، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۳ق به بعد؛
(۱۳) محمدعلى صليبى، مقدمه بر كشف الكرب (نك: هم، اطفيش)؛
(۱۴) عمر كحاله، معجم المؤلفين، بيروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م؛
(۱۵) خانبابا مشار، فهرست كتابهاي چاپى عربى، تهران، ۱۳۴۴ش؛
(۱۶) عادل نويهض، معجم اعلام الجزائر، بيروت، ۱۹۷۱م؛
